2017年湖北省十堰市19930人报名高考 人数七

Насякомыя
Навуковая клас?ф?кацыя
прамежныя ранг? Дамен:  Э?карыёты Царства:  Жывёлы Падцарства:  Э?метазо? Без рангу:  Двухбакова-с?метрычныя Без рангу:  Першаснаротыя Без рангу:  Ecdysozoa Без рангу:  Panarthropoda Тып:  Член?станог?я Падтып:  Трахейнадыхальныя Надклас:  Шасц?ног?я Клас:  Насякомыя
М?жнародная навуковая назва
Insecta Linnaeus, 1758
Падкласы ? ?нфракласы:
Скрытнаск?в?чныя (Entognatha) Адкрытаск?в?чныя (Amyocerata) Бяскрылыя насякомыя (Apterygota) Крылатыя насякомыя (Pterygota)
С?стэматыка на В?к?в?дах Выявы на В?к?схов?шчы ITIS   99208 NCBI   50557 EOL   344 FW   56637

Насяко?мыя (Insecta) — клас беспазваночных член?станог?х жывёл. Разам з мнаганожкам? адносяцца да падтыпу трахейнадыхальных. Цела насякомых пакрыта х?ц?назаванай кутыкулай, якая ?тварае экзашк?лет ? складаецца з трох аддзела?: галавы, грудзей ? брушка. У шмат як?х групах насякомых друг? ? трэц? сегменты грудзей нясуць па пары крыла?. Ног тры пары, ? яны мацуюцца на грудным аддзеле. Памеры цела насякомых ад 0,2 мм да 30 см ? больш.

По?ны жыццёвы цыкл насякомых уключае эмбрыянальнае разв?ццё (яйцо) ? постэмбрыянальнае, якое суправаджаецца метамарфозам. Вылучаюць два асно?ныя тыпы метамарфозу — няпо?нае ? по?нае ператварэнне. Няпо?нае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз разв?цця (яйцо, л?чынка ? ?мага), а по?нае — чатырох (яйцо, л?чынка, кукалка ? ?мага). У насякомых з няпо?ным ператварэннем л?чынк? знешне падобныя на дарослых насякомых, адрозн?ваючыся ад ?х меншым? памерам? цела, адсутнасцю ц? зачаткавым станам крыла? ? палавых прыдатка?. Насякомыя з по?ным ператварэннем характарызуюцца чэрвепадобным? л?чынкам?, ? тольк? дарослыя асоб?ны маюць усе асабл?васц?, характэрныя для атрада ? цэлым. У фазе л?чынк? ? насякомых адбываецца рост ? разв?ццё, а ? фазе ?мага — размнажэнне ? рассяленне.

Незвычайная разнастайнасць форм насякомых з’я?ляецца ?х дз??най асабл?васцю. Ап?сана больш за 1 млн в?да? насякомых, што роб?ць ?х самым шматл?к?м класам жывёл, як?я займаюць разнастайныя экалаг?чныя н?шы ? сустракаюцца па?сюдна, уключаючы Антарктыду.

Навука, якая вывучае насякомых, называецца энтамалог?яй.

Этымалог?я назвы

Беларускае слова насякомае, першапачаткова ?(жывёла) насечаная, з насечкам?, як?я аддзяляюць адз?н член?к ад ?ншага?, калькавана з рус.: насекомое, якое ? сваю чаргу з’я?ляецца калькай XVIII ст. з фр.: insecte, якое ?тварылася ад лац.: insectum (залежны дзеепрыметн?к ад дзеяслова inseco ?разразаю, надразаю, рассякаю?). Лац?нскае слова, у сваю чаргу, было скалькавана з стар.-грэч.: ?ντομον (< ?ντομ? ?надрэз, шчарб?на, зарубка? < τ?μνω ?рэжу?), якое было ?ведзена ? л?таратуру Арыстоцелем. Бран?славу Тарашкев?чу належыць спроба адаптаваць гэтае слова на беларускай у форме насечн?к.

Традыцыйна, у беларускай мове рэдка выкарысто?валася агульнае азначэнне насякомых. Напрыклад, шырока ?жывалася слова казя??ка ? яму роднасныя. У сло?н?ку Сцяпана Некрашэв?ча ? М?колы Байкова 1928 г. беларуск?м? адпаведн?кам? гэтага паняцця значыл?ся лексемы казя??ка, казу?рка, казю?рка, жу?жла, шасьц?ножка, жамяра. Апошн?я два варыянты прапано?вал?ся ? 1926 г. тэрм?налаг?чнай кам?с?яй ?нбелкульта. У акадэм?чным ?Руска-беларуск?м сло?н?ку? 1937 г. пад рэдакцыяй Андрэя Александров?ча адз?ным адпаведн?кам падавалася лексема насякомае.

С?стэматыка

Асно?ны артыкул: С?стэматыка насякомых

Лац?нская назва Insecta (Linnaeus, 1758) мае фармальнае а?тарства Карла Л?нея ? с?лу прав?ла? М?жнароднага кодэкса заалаг?чнай наменклатуры, паводле якога дата выхаду 10-га выдання л?нее?скай ?С?стэмы прыроды? (1758) з’я?ляецца зыходнай датай прыярытэту для ?с?х назва? заалаг?чных таксона?. У дачыненн? да тып?ф?каваных назва? в?да?, рода?, сямейства? ? прамежкавых пам?ж ?м? дзейн?чаюць прав?лы М?жнароднага кодэкса заалаг?чнай наменклатуры, але на так?я нетып?ф?каваныя назвы, як Insecta, яны не распа?сюджваюцца. У вын?ку гэтага ? навуковай л?таратуры выкарысто?вал? назву ?Insecta? для самых розных таксона?. Зыходна, з часо? Арыстоцеля, гэта назва аднос?лася да наземных член?станог?х (шасц?ног?х, павукападобных ? ?ншых), але не да ракападобных. Л?ней змясц?? ракападобных у клас Insecta, так што Insecta паводле Л?нея прыбл?зна адпавядае цяперашняму таксону Arthropoda (член?станог?я). Жан-Батыст Ламарк аднос?? да класа Insecta тольк? крылатых насякомых, але не ?с?х. ?ншыя а?тары выкарысто?вал? назву ?Insecta? у тым ц? ?ншым значэнн?, прамежкавым пам?ж л?нее?ск?м ? ламарка?ск?м. Найбольш традыцыйным з’я?ляецца выкарыстанне назвы ?Insecta? (У?льям Элфард Л?ч, 1815) — у значэнн? шасц?ног?я; але ? ? сучаснай навуковай л?таратуры назву ?Insecta? ужываюць не менш чым у трох ц? чатырох розных значэннях. Тэрм?н Hexapoda выкарысто?ваецца як яшчэ адно абазначэнне Insecta, асабл?ва ? тых выпадках, кал? прым?ты?ныя бяскрылыя насякомыя (Apterygota) не разглядаюцца як сапра?дныя насякомыя. У старой сусветнай л?таратуры ?насякомым?? часцей за ?сё завуць групу, якая ? шырок?м аб’ёме ?ключае першаснабяскрылых насякомых ? ?с?х Pterygota (часам выкарысто?ваюць ? назва Hexapoda). У сучасным разуменн? клас Insecta прымаецца ? вузейшым аб’ёме. Двуххвостк?, калембалы ? бязвус?кавыя вучоным? або супрацьпаста?ляюцца насякомым, утвараючы асобны клас Entognatha, або л?чацца самастойным? класам?.

С?стэматыка класа, прадста?леная ? розных працах, адлюстро?вае розныя погляды ?х а?тара? ? з’я?ляецца дыскус?йнай. Унутры класа насякомых абгрунтавана вылучэнне клада? (падкласа?) Archaeognatha ? Dicondylia (Zygentoma + Pterygota). Крылатых насякомых дзеляць на клады Ephemeroptera + Odonatoptera + Neoptera. У ?нфракласе навакрылыя насякомыя вылучаюць каля 30 атрада?, як?я групуюцца ? некальк? клада? (кагорты, надатрады), статус як?х дыскутуецца (напрыклад, Polyneoptera, Paraneoptera, Oligoneoptera або Holometabola). Не сц?хаюць спрэчк?, як?я тычацца с?стэматычнага станов?шча ц? неабходнасц? захавання статусу цэлага шэрагу таксона?. Напрыклад, самастойныя раней атрады рознакрылыя клапы ? ра?накрылыя цяпер аб’ядно?ваюцца ? атрад па?цвердакрылыя, а атрад тэрм?ты ?ключаны ? атрад тараканападобныя. У той жа час вееракрылыя (як?я часам аб’ядно?вал?ся з жукам?) ? багамолавыя (аб’ядно?вал?ся з тараканам?) сучасным? а?тарам? зно? разглядаюцца як асобныя атрады.

Адрозн?ваюць першаснабяскрылых насякомых (напр. шчац?нахвостк?), а таксама вышэйшых, або крылатых насякомых, як?х падзяляюць на 2 групы: з няпо?ным ? по?ным ператварэннем.

У групу з няпо?ным ператварэннем уваходзяць атрады: а?сян?к? багамолы вошы вяснянк? клапы палачн?к? пузыраног?я пухаеды сенаеды скурыстакрылыя стракозы тараканавыя тэрм?ты эмб?? гем?мерыды грылаблатыды зараптэры прамакрылыя

У групу з по?ным ператварэннем уваходзяць атрады: блох? вееракрылыя в?слакрылыя вярблюдк? двухкрылыя жук? матыл? перапончатакрылыя сеткакрылыя скарп?ёнавы мух? ручайн?к?

Колькасць в?да?

Станам на жн?вень 2013 года вучоным? ап?саны 1 070 781 в?д насякомых, уключаючы 17 203 выкапнёвых в?ды. Адзнака агульнай дакладнай колькасц? насякомых знаходз?цца ? прамежку ад прыкладна 2 млн, 5—6 млн да каля 8 млн в?да?. Штогод ап?сваецца не менш за 7000—7500 новых для навук? в?да?. Сярод чатырох дзясятка? сучасных ? вымерлых атрада? вылучаюцца 5 найбуйнейшых: цвердакрылыя (392 415 в?да?), двухкрылыя (160 591), лускакрылыя (158 570), перапончатакрылыя (155 517) ? па?цвердакрылыя (104 165).

Насякомыя вельм? разнастайныя, ? большасць ?х в?да? дрэнна вывучана, таму вельм? цяжкай з’я?ляецца дакладная ацэнка колькасц? ?сных в?да?. Некаторыя з ап?саных в?да? вядомыя па знаходках тольк? з адной мясцовасц? ц? нават па адз?наму асобн?ку.

Б?ялаг?чныя асабл?васц?

Да?жыня ад 0,2 мм (наезн?к?-яйцаеды) да 33 см (трап?чныя палачн?к?). Цела член?стае, укрыта кутыкулай (утварае вонкавы шк?лет) ? адчувальным? ?тварэнням? — сэнс?лам?, падзелена на галаву, грудз? ? брушка. Галава нясе ротавыя органы (грызучага, сысучага, колюча-сысучага або л?жучага тыпу), простыя ? пару складаных (фасетачных) вачэй, пару вус?ка? — антэн. Грудз? з 3 член?ка? (пярэдня-, сярэдня- ? заднягрудз?), як?я нясуць па пары член?стых ног ? ? большасц? в?да? 1—2 пары перапончатых крыла? (на сярэдне- ? заднегрудзях). Брушка з некальк?х (да 11) сегмента?, у мног?х асякомых мае канцавыя прыдатк? (джалы, яйцаклады, цэрк?). Поласць цела другасная. Будова органа? стрававання залежыць ад тыпу корму. Крывяносная с?стэма незамкнёная, рух крыв? (гемал?мфы) забяспечваецца пульсуючым аддзелам сп?ннога сасуда — сэрцам. Органы дыхання — с?стэма трубачак (трахей), праз як?я паветра непасрэдна дасягае тканак ? клетак цела, у водных л?чынак — шчэлепы. Разв?ты эндакрынныя, пахучыя, сл?нныя, воска- ? шо?кааддзяляльныя, ядав?тыя ? ?ншыя залозы. Выдзяляльная с?стэма прадста?лена мальп?г?евым? сасудам?, ц.н.с. — т.зв. гала?ным мозгам, падглотачным гангл?ем ? брушным ланцужком тула?ных гангл?я?. Валодаюць зрокам, нюхам, слыхам, дотыкам, пачуццём смаку ? г?гратэрм?чным пачуццем. Паводз?ны разнастайныя ? складаныя.

Большасць насякомых раздзельнаполыя, з выя?леным палавым дымарф?змам. Разв?ццё з метамарфозам — няпо?ным (уключае 3 стады?: яйцо, л?чынка, або н?мфа, ? дарослае насякомае, або ?мага) ц? по?ным (пам?ж л?чынкай ? ?мага — стадыя кукалк?).

Памеры

Найбуйнейшае вядомае насякомае — Phobaeticus chani.

Найбуйнейшы ? свеце матылёк — тызан?я агрып?на (Thysania agrippina) з размахам крыла? да 28 см.

Памеры прадста?н?ко? групы вагаюцца ? шырок?х межах. У наш час найбуйнейшым насякомым л?чыцца палачн?к Phobaeticus chani. Яго найбольш буйны асобн?к з Кал?мантана мае да?жыню 357 мм, а з выцягнутым? канечнасцям? — 567 мм. Папярэдн?м рэкардсменам па да?жын? цела бы? палачн?к Phobaeticus kirbyi з макс?мальнай да?жынёй 328 мм, а з выцягнутым? канечнасцям? — 546 мм. Некаторыя выкапн? таксоны, напрыклад мегане?ра, дасягал? да?жын? 50 см пры размаху крыла? да 70 см.

Самым буйным жуком л?чыцца дрывасек-тытан з Па?днёвай Амерык?, як? дасягае да?жын? 167 мм. Друг?м па вел?чын? з’я?ляецца жук-геркулес, асобныя асоб?ны самцо? якога дасягаюць да?жын? 160—165 мм. Со?ка тызан?я агрып?на з’я?ляецца найбуйнейшым па размаху крыла? матылём у свеце — да 28 см. Самым буйным дзённым матылём з’я?ляецца арн?таптэра каралевы Аляксандры (Ornithoptera alexandrae) — размах крыла? самак да 27,3 см. Самк? Coscinocera hercules з А?страл?? ? Новай Гв?не? маюць самую вял?кую плошчу крыла? — да 263,2 см2. Адным з самых вял?к?х матылё? з’я?ляецца таксама Attacus atlas, найбуйнейшыя асобн?к? самак дасягаюць 24 см у размаху крыла?.

Самым? маленьк?м? насякомым? ? свеце з’я?ляюцца самцы параз?тычных наезн?ка? Dicopomorpha echmepterygis: да?жыня ?х цела прыкладна 0,139 мм. Раней рэкорд належа? в?ду Megaphragma caribea з да?жынёй 0,170 мм. Найдрабнейшым? насякомым? з’я?ляюцца таксама Ptiliidae з трыбы Nanosellini (Ptiliidae), як?я маюць да?жыню менш за 1 мм; сярод ?х жук Scydosella musawasensis (300 мкм), Vitusella fijiensis (310 мкм), Nanosella (ад 300 да 400 мкм), Nanosella fungi (0,25 мм). Гэта адны з найдрабнейшых прадста?н?ко? непараз?тычных в?да? насякомых.

Так?м чынам, самыя буйныя вядомыя насякомыя пера?зыходзяць самых дробных па да?жын? цела ? 1500 раз.

Знешняя будова

Агульная схема вонкавай будовы насякомых на прыкладзе майскага хрушча. A — галава, B — грудз?, C — брушка. 1 — вус?к?, 2 — складанае вока, 3 — сцягно, 4 — дзве пары крыла? (у гэтым выпадку другая пара знаходз?цца пад першай), 5 — галёнка, 6 — лапка, 7 — к?пц?к, 8 — ротавы апарат, 9 — пярэднягрудз?, 10 — сярэднягрудз?, 11 — заднягрудз?, 12 — стэрн?ты брушка, 13 — п?г?дый.

Цела насякомых падраздзяляецца на тры сегментаваныя аддзелы: галава, грудз? ? брушка. Кожны сегмент падраздзяляецца на чатыры частк? — верхняе па?кольца завецца тэрг?т, н?жняе па?кольца завецца стэрн?т, бакавыя сценк? — плейрыты. Пры абазначэнн? ?заемнага размяшчэння частак цела ? органа? тэрм?нам ?дарсальны? (dorsalis) пазначаюць верхн? бок цела, а ?вентральны? (ventralis) — н?жн? бок. Вылучаюць таксама мезасому (у мурашак з трох грудных сегмента? ? першага чэра?нога сегмента прападэума) ? метасому (сцябл?нка ? брушка).

Адметнай рысай насякомых з’я?ляецца ная?насць у ?х х?тынавага экзашк?лета, як? ?я?ляе сабой вонкавае покрыва цела ? канечнасцей. Кутыкула, якая пакрывае цела, утварае шчыльны вонкавы экзашк?лет, але ? шэрагу выпадка? яна мяккая ? тонкая. Цвёрды вонкавы шк?лет стварае пераваг? ? пара?нанн? з пазваночным?: абараняе цела звонку ? павял?чвае супрац??ленне дэфармацы?. Вонкавая кутыкула падзелена на асобныя шчытк? — склерыты (sclerites). Паверхня покрыва? звычайна нясе рознага роду вырасты, складк?, шыпы, лускав?нк?, шчац?нк?, дробныя валаск? — хето?ды. Да кутыкулы адносяць таксама рухомыя скурныя валаск? — хеты.

Афарбо?ка цела ? яго частак у насякомых вельм? разнастайная. Адрозн?ваюць структурную ? п?гментную афарбо?ку. Структурная звязана з некаторым? спецыф?чным? асабл?васцям? паверхневай структуры кутыкулы (м?краскап?чным? рабрынкам?, пласц?нкам?, лускав?нкам? ? да т.п.), як?я ствараюць эфекты ?нтэрферэнцы?, дыфракцы? ? дысперс?? святла — метал?чныя бл?скучыя адценн?. П?гментная афарбо?ка абумо?лена п?гментам?, як?я часта ?трымл?ваюцца ? экзакутыкуле, радзей у клетках г?падэрмы ц? тлушчавага цела. У мног?х насякомых наз?раецца спалучэнне гэтых двух тыпа? афарбо?к?. Большасць в?да? насякомых маюць вельм? ярк?я малюнк? на розных частках свайго цела. Пераважна ярка афарбаваны насякомыя з дзённай акты?насцю, прымеркаваныя да расл?нных субстрата?. Для мног?х в?да?, як?я перамяшчаюцца па паверхн? глебы ц? маюць начную акты?насць, характэрна аднатонная ? пераважна цёмная афарбо?ка цела. Афарбо?ка можа быць аднакаляровай або складацца з камб?нацы? некальк?х колера?, пераважна двух — трох, радзей — большай колькасц? колера?. На агульным фоне могуць мецца плямы, палосы ц? любы ?ншы малюнак.

Галава

Схема будовы галавы насякомых.

Розныя тыпы ротавага апарата насякомых: A — як? грызе, B — л?жуча-грызучы, C — смактальны.a — вус?к?; c — складанае вока; lb — ляб?ум; lr — лабрум; md — мандз?булы; mx — макс?ла.

Галава (caput) знешне нячлен?стая, але эвалюцыйна ?тварылася шляхам зл?цця пяц? сегмента? падчас ал?гамерызацы? цела. Захаваным? канечнасцям? гэтых сегмента? з’я?ляюцца вус?к?, ц? антэны першыя (antennae), ? 3 пары ротавых ск?в?ц — нячлен?стыя верхн?я ск?в?цы, або мандз?булы (mandibulae), член?стыя н?жн?я ск?в?цы, ц? макс?лы (maxillae), ? член?стая, знешне няпарная н?жняя губа (labium), якая з’я?ляецца другой парай н?жн?х ск?в?ц, што зл?л?ся пам?ж сабой. Адрозн?ваюць некальк? тыпа? ротавых органа?, з як?х першасным з’я?ляецца грызучы, прызначаны для раздз?рання ? паглынання адносна цвёрдай ежы. Падчас эвалюцы? ?зн?кла некальк? мадыф?кацый гэтага зыходнага тыпу, як?я ? розных груп насякомых маюць розную будову. У адных выпадках харчаванне звязана з праколам харчовага субстрата — колюча-смактальны ротавы апарат (рознакрылыя клапы, тл?, цыкады, камары ? ?нш.), у ?ншых прыём ежы не суправаджаецца праколам — трубчаста-смактальны тып — у большасц? матылё?. Грызуча-л?жучы тып прыстасаваны да харчавання вадкай ежай ? характэрны для вос ? пчол. Адмысловую мадыф?кацыю ?я?ляе муско?дны тып ротавага апарата, як? ?зн?к у мух ? прыстасаваны да спажывання як вадкай, так ? цвёрдай ежы. ?ншы шлях разв?цця зыходнага ротавага апарата наз?раецца ? скрытнаск?в?чных, н?жняя губа як?х зл?лася з т.з. аральным? складкам?, утвары?шы парныя ск?в?чныя к?шэн?, у як?я пагружаны мандз?булы ? макс?лы. ?снуе таксама мноства ?ншых тыпа?, як?я нярэдка ?я?ляюць сабой пераходныя формы пам?ж вышэйап?саным? тыпам?.

Асновай галавы з’я?ляецца чарапная каробка (epicranium). На галаве адрозн?ваюць пярэднюю паверхню — лоб (frons), як? зверху пераходз?ць у цемя (vertex) ? далей назад — у патыл?цу (occiput). Спераду ад ?лба ляжыць добра адасобленая пласц?нка — шчыток (clypeus), далей наперад (ун?з) — верхняя губа (labrum), рухомы пласц?н?сты скурны выступ, як? прыкрывае зверху ротавыя органы. На баках галавы, пад вачам?, адрозн?ваюць шчок? (genae), як?я ззаду пераходзяць у скрон? (tempora), а зн?зу знаходз?цца горла (gula). З бако? галавы размешчаны фасетачныя вочы (oculi), як?я складаюцца з мноства глядзельных адз?нак — аматыдыя? — як?я ? з’я?ляюцца асно?ным? органам? зроку. Яны характэрны амаль для ?с?х дарослых насякомых ? л?чынак насякомых з няпо?ным ператварэннем. Другаснае ?х зн?кненне адзначаецца ? блох ? вееракрылых. Акрамя гэтага, пам?ж складаным? вачам? звычайна размешчана ад аднаго да трох простых вочка?, ц? вочка? (ocelli). У залежнасц? ад б?ялог?? станов?шча галавы неаднолькавае. Адрозн?ваюць г?пагнатычную галаву (caput hypognathum) — з ротавым? органам?, звернутым? ?н?з, падобна нагам, — ? прагнатычную галаву (caput prognathum) — з ротавым? органам?, звернутым? наперад. Першы тып звычайна характэрны для расл?ннаедных, а друг? — для драпежных насякомых.

Вус?к? знаходзяцца па баках ?лба, пам?ж вачам? ц? наперадзе ?х, нярэдка ? адасобленай вус?кавай упадз?не. Яны вельм? разнастайныя, характэрны для розных груп насякомых. У сваёй аснове вус?к? складаюцца з пато?шчанага асно?нага член?ка, званага дзяржальняй (scapus), за якай ста?ць ножка (pedicellus) ?, пачынаючы з трэцяга член?ка, размяшчаецца асно?ная частка — жгуц?к (flagellum). Адрозн?ваюць некальк? тыпа? вус?ка?.

Грудз?

Тып канечнасц?: 1. Бегальная (жужаль), 2. Скакальная (саранча), 3. Капальная (мядзведк?), 4. Плавальная (плывунец), 5. Хапальная (багамол), 6. Зборная (меданосная пчала).
Частка канечнасц?: a. таз?к, b. вертлуг, c. сцягно, d. галёнка, e. лапка. Грудз? (thorax) складаюцца з трох сегмента? — пярэдне-, сярэдне- ? заднягрудз? (pro-, meso-, metathorax). Тэрг?ты грудз? завуцца сп?нкай (notum), а стэрн?ты — кучкай (sternum). Адпаведна тром сегментам грудз? адрозн?ваюць пярэдня-, сярэдня- ? заднясп?нку (pro-, meso-, metanotum) ? таксама пярэдня-, сярэдня ? заднягрудк? (pro-, meso-, metasternum). Кожны плейрыт грудзей падзелены швом прынамс? на два склерыты — спераду эп?стэрнум (episternum) ? ззаду эп?мер (epimerum).

Ног? (pedes) прычленены да грудзей зн?зу, звычайна сядзяць у таз?кавых упадз?нах ? складаюцца з таз?ка (coxa), вертлуга (trochanter), сцягна (femora), галёнк? (tibia) ? лапк? (tarsus). Таз?к ? вертлуг забяспечваюць неабходную рухомасць назе. У некаторых выпадках вертлуг складаецца з двух член?ка?. Сцягно з’я?ляецца самай буйной ? моцнай часткай наг?, з прычыны таго, што мае магутную мускулатуру. Прылеглую да яго частку называюць каленам (geniculus). Галёнка забяспечана шыпам? (spinae), а на вяршын? — шпорам? (calcariae). Лапка звычайна расчлянёная, складаецца з двух—пяц? член?ка? ? на вяршын? нясе пару к?пц?ка? (unguiculi), пам?ж як?м? размяшчаюцца шырокая прысоска — арол?й (arolium) — або вузк? эмподый (empodium). Адпаведна спосабу жыцця ног? розных насякомых набыл? спецыял?зацыю, таму адрозн?ваюць некальк? ?х тыпа?.

Крылы

Асно?ныя артыкулы: Крылы насякомых ? С?стэма Комстака — Н?дэма

Схематычная выява асно?нага тыпу жылкавання крыла насякомых.

Крылы насякомых (alae) уя?ляюць сабой пласц?н?стыя вырасты покрыва?, звязаныя з комплексам ?х мышца? ? ператвораных склерыта? грудзей. У тыповым выпадку крыла? дзве пары: пярэдняя, прымацаваная да сярэднягрудзей, ? задняя — якая распа?заецца на заднягрудз?. Крылы складаюцца з тонкай крылавай пласц?нк? (membrana), умацаванай цвёрдым? жылкам? (venae), як?я выконваюць ролю трывалага каркаса крыла. Жылк? падзяляюцца на падо?жныя ? папярочныя, як?я ?твараюць у больш н?зкаарган?заваных груп густую сетку ? шматл?к?я вочк? (cellulae). Папярочныя жылк? ? вышэйшых форм скарачаюцца ? колькасц? ? часам зн?каюць зус?м, з прычыны таго, што гало?ную ролю нясуць падо?жныя, папераменна выпуклыя ? ?вагнутыя жылк?.

У зыходным стане адрозн?ваюць наступныя падо?жныя жылк?: кастальную (costa, ц? C); субкастальную (subcosta, Sc); радыяльную (radius, R), забяспечаную ззаду гал?ной — радыяльным сектарам (radii sector, RS); сярэднюю (media, M), часам падзяляецца на пярэднюю (MA) ? заднюю (MP) гал?ны; куб?тальную (cubitus, Cu), у колькасц? дзвюх, нярэдка збл?жаных жылак — пярэдняй (CuA) ? задняй (CuP); анальныя (analis, A). Таксама, у некаторых насякомых з по?ным ператварэннем выступае невял?кая ?нверталярэ пярэдняга крыла або югум (jugum, JA).

У некаторых атрада? насякомых крылы зведал? шэраг змен для выканання спецыяльных функцый. У лускакрылых ? перапончатакрылых задняе крыло адрозн?ваецца ад пярэдняга як па функцыянальным значэнн?, так па памеры ? плошчы, а ? двухкрылых ператвараецца ? жужальцы. У вееракрылых у жужальцы ператварылася пярэдняя пара крыла?. У жуко? пярэдн?я крылы эвалюцыянавал? ? надкрылы для абароны задн?х крыла?, схаваных у спако? пад ?м?. Пярэдн?я крылы клапо? таксама могуць цвярдзець, а ? скурыстакрылых, прамакрылых, багамола? ? таракана? яны стал? скурыстым? ? не прымаюць удзелу ? палёце.

У шчац?нахвостак ? ?ншых бяскрылых насякомых з падкласа Apterygota крылы наогул адсутн?чаюць. Большасць прадста?н?ко? падкласа Pterygota маюць крылы, аднак наз?раюцца другасная ?х страта ? асобных груп (блох?, вошы, пухаеды) ? кароткакрыласць (брах?птэрыя). У некаторых з ?х крылы могуць прысутн?чаць тольк? ? прадста?н?ко? аднаго полу, напрыклад, у самцо? вос-немак (Mutillidae) ? вееракрылых (Strepsiptera). У рабочых асоб?н некаторых сацыяльных насякомых, так?х як мурашк? ? тэрм?ты, крылы таксама адсутн?чаюць. Радзей сустракаецца ?ншы варыянт, кал? крылы маюцца тольк? ? самк?, як напрыклад, у наезн?ка? з сямейства Agaonidae.

Брушка

Брушка (abdomen) складаецца з мноства аднатыпных сегмента?, першапачаткова з дзесяц?, не л?чачы хваставога кампанента — тэльсана, але ? так?м в?дзе яно ёсць тольк? ? некаторых першаснабяскрылых ? зародка?. Нярэдка колькасць сегмента? скарачаецца да пяц? — шасц? ? меней. На VIII ? IX сегментах знаходзяцца палавыя адтул?ны ? вельм? часта — вонкавыя палавыя прыдатк?, таму гэтыя сегменты звычайна завуць ген?тальным?. Прэген?тальныя сегменты ? дарослых, як прав?ла, пазба?лены прыдатка?, а постген?тальныя маюць разв?ты тольк? тэрг?т X сегмента, тады як XI сегмент рэдукаваны ? ?ласц?выя яму прыдатк? — цэрк? (cerci) — перамясц?л?ся на X сегмент. Будова цэрка? вельм? разнастайная, а ? вышэйшых форма? яны атраф?раваны. Рэшткам? постген?тальных сегмента? з’я?ляюцца склерыты, як?я ляжаць дарсальна вакол анальнай адтул?ны — зверху анальная пласц?нка (epiproctus), па баках ? зн?зу н?жн?я анальныя створк? (paraproctes). Часам (тараканападобныя, вухавёртк?) анальнай пласц?нкай завуць менав?та X тэрг?т. Прыдаткам? ген?тальных сегмента? з’я?ляюцца ? самца грыфельк? (styli) — на IX стэрн?це, у самк? — яйцаклад (oviductus) — парныя вырасты ген?тальных сегмента?, як?я з’я?ляюцца перайначаным? канечнасцям?. Дзявяты стэрн?т самца ?тварае г?пандрый, або ген?тальную пласц?нку (hypandrium), але нярэдка ген?тальнай пласц?нкай называюць наогул апошн? бачны стэрн?т. У вышэйшых груп усе гэтыя частк? падвяргаюцца рэдукцы? ц? мадыф?кацы? (так, у джалячых перапончатакрылых яйцаклад пера?твораны ? джала, хоць выкарысто?ваецца таксама ? па прамым прызначэнн?). Пры рэдукцы? сапра?днага яйцаклада ? некаторых груп (напрыклад, у шмат як?х жуко?) узн?кае другасны, тэлескап?чны яйцаклад з моцна паменшаных у дыяметры вяршынных сегмента? брушка.

На канцы брушка самца размяшчаецца капуляты?ны апарат, як? мае складаную ? неверагодна разнастайную будову ? розных атрада?. Звычайна ? яго складзе ёсць няпарная частка — пен?с (penis), як? мае моцна склератызаваную канцавую частку — эдэагус (aedeagus). Будова капуляты?нага апарата мае найважнейшае значэнне ? с?стэматыцы, з прычыны таго, што яна прыкметна адрозн?ваецца нават у в?да?-двайн?ко?; часта яго вывучэнне дазваляе вырашыць пытанн? клас?ф?кацы? рода?, сямейства?.

Унутраная будова

Марфалог?я насякомага
A — галава, B — грудз?, C — брушка.

1. антэна, 2. вочк? (н?жняе), 3. вочк? (верхн?я), 4. складанае вока, 5. мозг (cerebral ganglia), 6. пярэднягрудз?, 7. дарсальная артэрыя, 8. трахеальная трубка (ствол з дыхальцам), 9. сярэднягрудз?, 10. заднягрудз?, 11. пярэдняе крыло, 12. задняе крыло,

13. сярэдняя к?шка (стра?н?к), 14. сэрца, 15. яечн?к, 16. задняя к?шка (к?шэчн?к, прамая к?шка ? анальная адтул?на), 17. анус, 18. ваг?на, 19. чэра?ны гангл?й, 20. мальп?г?евы сасуды, 21. падушачка,

22. к?пц?к?, 23. лапка, 24. галёнка, 25. сцягно, 26. вертлуг, 27. пярэдняя к?шка (стрававод, стра?н?к), 28. грудны гангл?й, 29. таз?к, 30. сл?нная залоза, 31. падглотачны гангл?й, 32. ротавы апарат

Дыхальная с?стэма

Дыхальная с?стэма большасц? насякомых прадста?лена мноствам трахей, што пран?зваюць усё цела ? адкрываюцца наверх з дапамогай дыхальца? (стыгма?), як?я рэгулююць паступленне паветра. Трахейная с?стэма насякомых можа быць адкрытай (тыповая для шмат як?х наземных в?да? ц? для водных насякомых, што дыхаюць атмасферным к?слародам) або замкнутай. Пры друг?м тыпе трахе? маюцца, але дыхальцы адсутн?чаюць. Гэты тып характэрны для водных ц? эндапараз?тычных насякомых, як?я дыхаюць к?слародам, раствораным у вадзе або ? поласцевай вадкасц? гаспадара. Мног?я водныя л?чынк? насякомых, маючы замкнутую трахейную с?стэму, дыхаюць раствораным у вадзе к?слародам ? меюць жабры, як?я звычайна размяшчаюцца па баках брушных сегмента? ц? на кончыку брушка.

У адкрытую трахейную с?стэму паветра паступае праз дыхальцы, колькасць як?х змяняецца ад адной — дзвюх пар да васьм? — дзесяц? пар. Колькасць ? месцы размяшчэння дыхальца? адлюстро?ваюць прыстасаванне насякомых да ?мо? месца? рассялення. Кожнае дыхальца вядзе ? атрыяльную поласць, сценк? якой утвараюць замыкальны апарат ? с?стэму ф?льтравання паветра. Трахе? гал?нуюцца ? аблытваюць усе ?нутраныя органы. Канцавыя гал?ны трахей заканчваюцца зорчатай трахейнай клеткай, ад якой адыходзяць самыя дробныя разгал?наванн?, як?я маюць дыяметр 1—2 мкм (трахеолы). ?х кончык? ляжаць на клетачных абалонках або пран?каюць унутр клетак. У шмат як?х добра лятаючых насякомых маюцца паветраныя мяшк?, як?я ?я?ляюць сабой пашырэнн? падо?жных трахейных ствало?. ?х поласць не з’я?ляецца пастаяннай ? можа спадацца пры выхадзе паветра. Паветраныя мяшк? бяруць удзел у вентыляцы? крылавай мускулатуры ? выконваюць аэрастатычную функцыю, памяншаючы ?дзельную вагу лятаючых насякомых.

Тканк? ?нутранага асяроддзя

Гл. таксама: Гемал?мфа, М?ксацэль, Тлушчавае цела ? Бактэрыём

Тлушчавае цела ? гемал?мфу разглядаюць як адз?ную с?стэму тканак унутранага асяроддзя насякомых.

Л?чынка камара-дзергуна, у крыв? якой прысутн?чае дыхальны п?гмент, роднасны гемаглаб?ну.

Гемал?мфа з’я?ляецца адз?най тканкавай вадкасцю ? целе насякомых. Яна складаецца з вадкага м?жклетачнага рэчыва (плазмы) ? формавых элемента? (клетак). Плазма або бясколерная, або афарбавана ? жа?тлявы ц? зеленаваты колер. Кро? л?чынак камаро?-званцо? чырванаватага колеру з-за ная?насц? п?гменту, роднаснага гемаглаб?ну, як? перанос?ць к?сларод. Утрыманне вады ? гемал?мфе 75—90 %. Плазма ?трымл?вае неарган?чныя сол?, пажы?ныя рэчывы, ферменты, гармоны, п?гменты. Рэакцыя гемал?мфы слабак?слая ц? нейтральная (pH = 6—7). Салёнасць гемал?мфы адпавядае 0,7—1,3 % раствору хларыду натрыю.

Гало?ная функцыя гемал?мфы — забеспячэнне органа? пажы?ным? рэчывам? ? выдаленне з ?х прадукта? абмену. Гемал?мфа таксама ?трымл?вае гармоны, як?я выдатко?ваюцца залозам? ?нутранай сакрэцы? ? ?дзельн?чаюць у рэгуляцы? ф?з?ялаг?чных працэса?. Дыхальная функцыя гемал?мфы малаважная ? абмежавана раствораным у ёй к?слародам. Гемал?мфа таксама стварае ?нутраны ц?ск у арган?зме насякомага, падтрымл?ваючы форму цела ? мяккацелых (напрыклад л?чынак). Ц?ск гемал?мфы выкарысто?ваецца для ажыцця?лення некаторых в?да? механ?чнага перамяшчэння, напрыклад, для распасц?рання крыла?, разгортвання хабатка, разрыву покрыва? пры л?ньцы. У некаторых насякомых (саранчовыя, кон?к?, жук?-шпанк?, божыя каро?к?) гемал?мфа выпырскваецца ? мэтах самаабароны (а?тагемараг?я) ц? ?трымл?вае б?ялаг?чна акты?ныя рэчывы ? вылучаецца пры небяспецы. Важная функцыя ?мун?тэту, якую выконвае гемал?мфа. ?мунная с?стэма насякомых уключае яды ? антыб?ётык? плазмы (напрыклад, кантарыдз?н ? насуц?н), бялковыя ферменты плазмы (л?зацым), а таксама амябо?дныя гемацыты, як?я здзяйсняюць фагацытоз аднаклетачных параз?та? ? ?твараюць гемацытарную капсулу вакол шматклетачных. У насякомых няма спецыф?чнага ?мун?тэту з утварэннем антыцела? паводле тыпу ?мун?тэту пазваночных. Аднак у некаторых насякомых наз?рал?ся выпадк? кароткачасовага спецыф?чнага ?мун?тэту, дзе роля антыцела? гулял? рэчывы небялковай прыроды. Пры пашкоджанн? покрыва? у мног?х насякомых гемал?мфа, якая выцякае наверх, здольна згортвацца ? ?твараць крывяны згустак.

Тлушчавае цела ?я?ляе сабой рыхлае клетачнае ?тварэнне, якое не мае строгай лакал?зацы? ? размяшчаецца ?нутры цела. Яго функцыя складаецца ? назапашванн? запаса? пажы?ных рэчыва? ? ?дзеле ? прамежкавым метабал?зме. Падчас л?ньк?, галадання, метамарфозу, пры разв?цц? палавых прадукта? ? дыяпа?зе адбываецца выдатко?ванне рэзервовых рэчыва?, назапашаных у трафацытах тлушчавага цела. Шматл?к?я насякомыя, як?я не харчуюцца на стады? ?мага, ?снуюць за кошт запаса?, назапашаных у тлушчавым целе на л?чынкавых стадыях. Акрамя трафацыта?, у склад тлушчавага цела ?ваходзяць ?ратныя клетк?, як?я назапашваюць мачавую к?слату, ? м?цэтацыты — адмысловыя клетк?, у як?х жывуць с?мб?ятычныя м?краарган?змы.

Крывяносная с?стэма

Крывяносная с?стэма насякомых незамкнёная. Гемал?мфа тольк? часткова знаходз?цца ? органе кровазвароту — сп?нны сасуд, як? ?я?ляе сабой мышачную трубку. У астатн?м жа яна запа?няе поласць цела (М?ксацэль) ? прамежк? пам?ж органам?, абмываючы ?х. Сп?нны сасуд падзелены на 2 аддзелы: задн? — сэрца — ? пярэдн? — аорту. Сэрца падзелена на камеры (ад чатырох да дзесяц?, звычайна — 9), як?я адпавядаюць брушным сегментам. У эвалюцыйна разв?тых групах наз?раецца тэндэнцыя да памяншэння ?х колькасц?. Кожная камера сэрца мае па дзве ?ваходныя адтул?ны (вусцейк? ц? осц??) з клапанам?, праз як?я гемал?мфа паступае ?нутр з поласц? цела. У адтул?нах пам?ж камерам? сэрца таксама маюцца клапаны, як?я забяспечваюць рух гемал?мфы ? адным к?рунку. Задн? канец сэрца звычайна закрыты. Аорта пазба?лена камер ? клапана?. У вын?ку пульсацый камер сэрца ажыцця?ляецца рух гемал?мфы ? задне-пярэдн?м к?рунку (у некаторых насякомых наз?раецца адваротнае цячэнне гемал?мфы). Частата скарачэння? сэрца залежыць ад в?ду насякомага, яго ф?з?чнага стану, фазы разв?цця ? вагаецца ? межах ад 15 да 150 цыкла? у хв?л?ну. Пры дыястале гемал?мфа ?ваходз?ць у яе праз вусцейк?, а пры с?стале нагнятаецца наперад, у аорту. Аорта адкрываецца адтул?най у поласць галавы, куды прал?ваецца гемал?мфа. У поласц? цела насякомага кровазварот падтрымл?ваецца дзвюма дыяфрагмам?. Скарачэнне верхняй дыяфрагмы павял?чвае ём?стасць калясардэчнай поласц?, куды нак?ро?ваецца гемал?мфа ? момант дыясталы. Скарачэнне н?жняй дыяфрагмы спрыяе перамяшчэнню крыв? ? поласц? цела спераду назад. Так?м чынам, сумесная праца сэрца ? дыяфрагма? ажыцця?ляе цыркуляцыю гемал?мфы ? арган?зме насякомага: па сп?нным сасудзе — ззаду наперад, у поласц? цела — спераду назад. Рух гемал?мфы ? прыдатках цела (вус?к?, ног?, крылы) ажыцця?ляецца дадатковым? мясцовым? пульсуючым? органам?. Звычайна гэта пульсуючыя ампулы ц? рухомыя мембраны (у нагах).

Нервовая с?стэма

Схема будовы нервовай с?стэмы насякомых: П, протацэрэбрум; Д, дэйтацэрэбрум; Т, трытацэрэбрум; Г, гнатацэрэбрум (падглотачны гангл?й); ВЛ, вентральны гангл?евы ланцуг.

Цэнтральная нервовая с?стэма (ЦНС) насякомых уя?ляе сабой ланцуг асобных гангл?я?, злучаных адз?ночным? ц? парным? канектывам?. Самая пярэдняя частка нервовай с?стэмы, званая мозгам, займае дарсальнае станов?шча ? аднос?нах да стрававальнага канала. Уся астатняя частка ЦНС знаходз?цца пад к?шэчн?кам. Мозг уя?ляе сабой тры зрошчаныя гангл?? ? падзяляецца на тры аддзелы: пратацэрэбрум, як? адказвае за зрок ? складаныя паводз?нск?я рэакцы?, дэйтацэрэбрум — ?нервуе антэны — ? трытацэрэбрум — ?нервуе н?жнюю губу, мышцы вакол ротавай адтул?ны, унутраныя органы (вышэйшы цэнтр ?нервацы? ?нутраных органа?). Ад мозга адыходзяць дзве канектывы, як?я аг?наюць к?шэчн?к з абодвух бако? ? сыходзяцца на падглотачным гангл??, з якога пачынаецца вентральны нервовы ланцужок. Далейшыя гангл?? ляжаць пад стрававальным трактам. Падглотачны гангл?й складаецца з трох зрошчаных гангл?я? ? рэгулюе працу ск?в?ц, г?пафарынкса ? сл?нных залоз. Грудныя гангл?? разв?ты лепш за брушныя, з прычыны таго, што рэгулююць працу канечнасцей ? крыла?. Брушныя гангл?? ? прагрэс??ных форм маюць тэндэнцыю да зл?цця ? ?карачэння нервовага ланцужка ? цэлым. По?ны метамарфоз часта суправаджаецца канцэнтрацыяй ? памяншэннем колькасц? гангл?я? у ?мага ? пара?нанн? з л?чынкам?.

У насякомых са складаным? паводз?нам? (сацыяльныя насякомыя) асабл?ва моцна разв?ты пратацэрэбрум, а ? ?м — павял?чаная пара грыбападобных цела?. У ?х сканцэнтраваны ?се каардынуючыя ? вышэйшыя асацыяты?ныя цэнтры нервовай с?стэмы ? замыкаюцца ?мо?на-рэфлекторныя сувяз?. Набытыя навык? пры ?х разбурэнн? страчваюцца (але безумо?ныя рэфлексы захо?ваюцца). Наз?раецца карэляцыя пам?ж складанасцю паводз?н ? ступенню разв?цця грыбападобных тэл. Напрыклад, сярод меданосных пчол грыбападобныя целы найбольш разв?ты ? рабочых пчол (як?я выконваюць усе працы), а найменш у трутня?. У сярэдн?м памер грыбападобных цела? у меданосных пчол ро?ны ¹?₁₅ ад памера? усяго гала?нога мозга, а ? рабочых мурашак роду форм?ка яны складаюць амаль палову ?сяго мозга.

Вегетаты?ная нервовая с?стэма ?нервуе ?нутраныя органы. Яна складаецца з трох аддзела? — кран?яльнага, тула?нага ? ка?дальнага. Кран?яльны аддзел прадста?лены стаматагастрычнай с?стэмай, якая ?нервуе пярэднюю к?шку ? сэрца. Стаматагастрычная с?стэма ?я?ляе сабой злучаны з трытацэрэбрумам франтальны гангл?й перад мозгам, злучаны з ?м зваротным нервам патыл?чны гангл?й за мозгам, а таксама кардыяльныя ? прылеглыя целы. Кардыяльныя целы ажыцця?ляюць сакрэцыю сва?х гармона?, а таксама назапашванне гармона? нейрасакраторных клетак мозга. Асно?ная функцыя прылеглых цела? — с?нтэзаванне ювен?льных гармона?. Тула?ны аддзел вегетаты?най нервовай с?стэмы прадста?лены няпарным нервам, як? л?чыцца аналагам с?мпатычнай нервовай с?стэмы ? пазваночных. У апошн?м брушным гангл?? няпарны нерв утварае дзве гал?ны, як?я ?нервуюць заднюю к?шку ? палавыя органы (ка?дальны аддзел вегетаты?най нервовай с?стэмы).

Стрававальная с?стэма

Стрававальная с?стэма насякомых складаецца з к?шэчнага тракта ? стрававальных залоз. У некаторых прым?ты?ных груп усе тры аддзелы к?шэчнага канала маюць выгляд простай трубк?, а ? большасц? насякомых кожны аддзел дыферэнцыяваны на спецыял?заваныя пададзелы. У большасц? насякомых маюцца верхняск?в?чныя, н?жняск?в?чныя ? лаб?яльныя сл?нныя залозы. Найбольш разв?ты гронкападобныя лаб?яльныя сл?нныя залозы, як?я ? вусеня? ператвараюцца ? шо?кааддзяляльныя органы, пры гэтым функцы? сл?нных залоз выконваюцца мандз?булярным? залозам?. У сл?не ?трымл?ваюцца розныя ферменты: карбаг?дразы (ам?лаза, ?нвертаза), у ф?тафага? для расшчаплення вуглявода?; л?пазы ? пратэ?назы для пераварвання тлушча? ? бялко? у драпежн?ка?; пекц?наза ? тлей; г?ялуран?даза ? клапо?, якая разбурае злучальныя тканк?; у крывасмактальных прысутн?чаюць антыкаагулянты; а?кс?ны, як?я садзейн?чаюць утварэнню гала? на расл?нах. У некаторых насякомых сл?нныя залозы могуць прадукаваць шо?к, ферамоны ц? алатраф?чныя рэчывы, як?я вылучаюцца для харчавання ?ншых асоб?н. Перапончатакрылыя маюць таксама глотачныя залозы. Пчал?ная матка з дапамогай ферамона? мандз?булярных залоз тармоз?ць разв?ццё яечн?ка? рабочых пчол, у як?х гэтыя ж залозы вылучаюць маткавае малачко для кармлення л?чынак.

К?шэчн?к падзелены на тры аддзелы: пярэднюю, сярэднюю ? заднюю к?шк?, аддзеленыя адна ад адной клапанам?. Кардыяльны клапан аддзяляе пярэднюю к?шку ад задняй, а п?ларычны — сярэднюю ад задняй. Сценк? ?с?х аддзела? к?шэчн?ка ?твораны аднаслойным эп?тэл?ем, як? звонку пакрыты падо?жным? ? кальцавым? мышачным? валокнам?, як?я забяспечваюць рух ежы ? к?шэчн?ку. Услед за глоткай размешчаны тонк? стрававод. Ён можа мець дывертыкулы ? валлё. Перад пачаткам сярэдняй к?шк? размешчаны правентрыкулус (мышачны стра?н?к), утвораны моцна разв?тым? кальцавым? мышцам? ? кутыкулярным? зубцам?. Ён забяспечвае дадатковае расц?ранне ежы ? ф?льтраванне харчовых часц?ц, як?я праз кардыяльны клапан перадаюцца ? сярэднюю к?шку.

Асно?ным органам пераварвання ? ?смоктвання пажы?ных элемента? служыць сярэдняя к?шка, дзе харчовыя масы пад дзеяннем фермента? расшчапляюцца на простыя арган?чныя злучэнн?. Апошн?я або абсарбуюцца клеткам? эп?тэл?я сценак к?шэчн?ка, або дыфундз?руюць у гемал?мфу. Будова сярэдняй к?шк? залежыць ад тыпу ежы, якая паглынаецца. Задняя к?шка падзелена рэктальным клапанам на тонкую ? прамую к?шк?, ? ? ёй адбываюцца ?смоктванне вады ? фарм?раванне экскрымента?. Тонкую к?шку насяляюць с?мб?ёнтныя сапраф?тныя бактэры?, прасцейшыя ? грыбы, як?я дапамагаюць сва?м гаспадарам (асабл?ва сапрафагам, тэрм?там ? ?ншым кс?лафагам) у расшчапленн? цэлюлозы да глюкозы. Некаторыя м?краарган?змы-с?мб?ёнты насякомых могуць с?нтэзаваць в?там?ны, стэрыны ? незаменныя ам?нак?слоты. У некаторых насякомых стрававальная с?стэма ? сталай стады? разв?цця не функцыянуе. Напрыклад, у аднадзёнак няма ск?в?ц, а к?шэчн?к рэдукаваны; яны не жывяцца ? жывуць усяго некальк? гадз?н ц? дзён.

Выдзяляльная с?стэма

Самец страказы Trithemis aurora.

Мальп?г?евы сасуды ? задняя к?шка служаць асно?ным? органам? выдзялення ? пераважнай большасц? насякомых. Найбольш прым?ты?ным? органам? выдзялення з’я?ляюцца парныя лаб?яльныя органы шчац?нахвостак. Гэта гамолаг? метамерных органа? кольчатых чарвяко?, а таксама антэнальных ? макс?лярных залоз ракападобных. Яны складаюцца з пачатковага мяшэчка, зв?л?стага лаб?рынта, вывадной праток?, якая адкрываецца адтул?най над н?жняй губой.

У больш дасканалых груп насякомых асно?ным органам выдзялення з’я?ляюцца мальп?г?евы сасуды. Яны маюць выгляд трубачак, як?я адкрываюцца на мяжы сярэдняй ? задняй к?шак. Часта мальп?г?евы сасуды свабодна заканчваюцца ? гемал?мфе. ?х колькасць вар’?руе ? розных групах ад дзвюх — васьм? да 80—100 штук. У шэрагу выпадка? мае месца крэптанефрыя, кал? кончык? мальп?г?евых сасуда? большаюць да задняй к?шк? (сустракаецца ? жуко?, сеткакрылых, вусеня? ? л?чынак п?льшчыка?), што памяншае страту в?льгац?. Мальп?г?евы сасуды ? задняя к?шка з’я?ляюцца органам? эмунктарыяльнай экскрэцы? ? вызваляюць арган?зм насякомага ад прадукта? абмену рэчыва? шляхам ?х вываду ? навакольнае асяроддзе. У органах накапляльнай экскрэцы? метабал?ты накопл?ваюцца ? клетках ц? тканках без непасрэднага ?х вылучэння з арган?зма. У насякомых так?м? органам? з’я?ляюцца тлушчавае цела ? прыкардыяльныя клетк?. Л?чынк? перапончатакрылых, чыё разв?ццё адбываецца ? сотах, не вылучаюць экскрыменты да моманту акуклення, ? канчатковыя прадукты ?х метабал?зму адкладваюцца ? тлушчавым целе. Прыкардыяльныя клетк? размяшчаюцца вакол аорты ? сардэчнага сасуда, часам утвараючы скоп?шчы ? ? ?ншых участках цела. Да дадатковых органа? накапляльнай экскрэцы? адносяцца эп?дэрмальныя клетк? ? ?х вытворныя. У некаторых насякомых (тутавы ша?капрад, гладышы) выдзяляльную функцыю выконваюць таксама некаторыя клетк? г?падэрмы, як?я ск?дваюцца падчас л?ньк?.

Фарм?раванне экскрэта? у мальп?г?евых сасудах ? задняй к?шцы адбываецца ? дзве фазы: ф?льтраванне гемал?мфы ? зваротнае ?смоктванне (рэабсорбцыя) вады ? карысных рэчыва? у гемал?мфу. Сфарм?раваныя экскрэты выводзяцца разам з экскрыментам?. Гало?ным азоц?стым экскрэтам у наземных насякомых з’я?ляецца мачавая к?слата. Вытворныя мачавой к?слаты аланта?н ? аланта?навая к?слата (з’я?ляецца асно?ным азоц?стым экскрэтам у некаторых лускакрылых) таксама могуць з’я?ляцца экскрэторным? прадуктам?. У водных насякомых ? л?чынак мясных мух канчатковым прадуктам азоц?стага абмену з’я?ляецца ам?як.

Эндакрынная с?стэма

Органы эндакрыннай с?стэмы насякомых с?нтэзуюць, накопл?ваюць ? вылучаюць у гемал?мфу розныя гармоны, як?я рэгулююць ф?з?ялаг?чныя працэсы. Асно?ныя эндакрынныя органы ? насякомых прадста?лены нейрасакраторным? клеткам?, рэтрацэрэбральным комплексам, перыс?мпатычным? органам? ? пратаракальным? залозам?. Нейрасакраторныя клетк? знаходзяцца ? розных гангл?ях ЦНС ? выпрацо?ваюць нейрагармоны. Рэтрацэрэбральны комплекс утвораны дзвюма парам? мазгавых залоз, званых кардыяльным?, ? прылеглым? целам?. Яго функцы? складаюцца ? назапашванн? гармона? мазгавых нейрасакраторных клетак, а таксама прадукцы? ?ласных гармона?, як?я рэгулююць абмен рэчыва?, разв?ццё, размнажэнне ? паводз?ны насякомых. Асно?ная функцыя прылеглых цела? складаецца ? выпрацо?цы ювен?льных гармона?. Пратаракальныя залозы выдзяляюць экдз?зоны — гармоны, як?я выкл?каюць л?ньку насякомых.

Палавая с?стэма

Мужчынск?я палавыя залозы насякомых прадста?лены дзвюма семянн?кам?, у як?х адбываецца сперматагенез. Кожны з ?х утвораны фал?кулам?, зыходная колькасць як?х ро?ная сям?. Другаснае павел?чэнне колькасц? фал?кула? да 60—80 адзначаецца ? прамакрылых ? таракана?, у той час як у двухкрылых ? блох семянн?к складаецца тольк? з аднаго фал?кула. С семянн?ко? сперматазо?ды трапляюць у с?стэму семяправода?, утвораных парным? семяпратокам? ? семявывяргальным каналам. Семяпраток? пачынаюцца ад семянн?ко? ? заканваюцца семявым? бурбалкам?. Яны таксама паведамляюцца з мужчынск?м? прыдаткавым? залозам?, як?я фарм?руюць сперматафор. Семявывяргальны канал выводз?ць ?х праз мужчынск?я капуляты?ныя органы. Звычайна самцы насякомых маюць тольк? адну палавую адтул?ну ? адз?н капуляты?ны орган, размешчаны на канцы IX стэрн?та брушка. Але ? самцо? прадста?н?ко? атрада? аднадзёнак ? вухавёртак ёсць па два капуляты?ныя органы. Структуры, звычайна звязаныя з капуляты?ным органам, фарм?руюць мужчынск?я ген?тал?? — эдэагус.

Жаночыя палавыя органы насякомых прадста?лены дзвюма яечн?кам? ? палавым? шляхам?. Яечн?к? ?твораны асобным? яйцавым? трубкам? (аварыёлы), зыходная колькасць — сем. Аднак у большасц? насякомых наз?раецца або памяншэнне, або павел?чэнне ?х колькасц?. Напрыклад, амаль усё лускакрылыя маюць па 4 аварыёлы ? яечн?ку. У матк? меданоснай пчалы колькасць аварыёл у сярэдн?м складае 160 пар. Макс?мальная колькасць аварыёл — да 2000 у кожным яечн?ку — выя?лена ? яйцародных самак тэрм?та?. Памяншэнне колькасц? аварыёл да адной-дзвюх наз?раецца ? насякомых, як?я перайшл? да параз?тызму ? жыванараджэння. Ва ?с?х насякомых, акрамя аднадзёнак, ад яечн?ка? адыходзяць два латэральныя яйцаводы, як?я зл?ваюцца разам, утвараючы няпарны медыяльны яйцавод. Звычайна ён злучаецца з ген?тальнай камерай. Для адкладвання яйца? ? для ?вядзення капуляты?нага органа самца пры спараванн? служыць вонкавая адтул?на ген?тальнай камеры. У большасц? матылё? капуляты?ная ? палавая адтул?ны з’я?ляюцца падзеленым? ? размешчаны на розных брушных сегментах: VIII ? IX. У жывародзячых насякомых яйцы трапляюць з медыяльнага яйцавода ? пашырэнне палавых шляхо? — матку, дзе ? далейшым ? адбываецца разв?ццё эмбрыёна?.

Падчас працэсу капуляцы? самка атрымл?вае ад самцо? сперму, якая захо?ваецца ? семяпрыёмн?ку ? выкарысто?ваецца для апладнення яйца? пры ?х адкладванн?. Прыдаткавыя залозы жаночай палавой с?стэмы ? насякомых прадукуюць клейк? сакрэт, як? служыць для прыклейвання яйца? да субстрата. У таракана? ? багамола? ён служыць для ?тварэння аатэк?. Сцеблабрух?я перапончатакрылыя характарызуюцца тым, што адна з прыдаткавых залоз у ?х ператвараецца ? атрутную залозу, а ?ншая прадукуе сакрэт для змазвання яйцаклада ц? джала.

Органы пачуцця?

Насякомыя, як ? ?ншыя шматклетачныя арган?змы, маюць мноства розных рэцэптара?, ц? сенс?л, адчувальных да пэ?ных раздражняльн?ка?. Рэцэптары насякомых вельм? разнастайныя, ? да ?х адносяць: механарэцэптары (гукавыя рэцэптары, прапрыяцэптары), фотарэцэптары, тэрмарэцэптары, хемарэцэптары. З ?х дапамогай насякомыя ?ло?л?ваюць энерг?ю выпраменьвання? у выглядзе цяпла ? святла, механ?чныя в?брацы?, уключаючы шырок? дыяпазон гука?, механ?чны ц?ск, с?лу цяжару, канцэнтрацыю ? паветры вадзянога пару ? лятучых рэчыва?, а таксама мноства ?ншых фактара?. Насякомыя маюць таксама разв?тае пачуццё нюху ? смаку. Механарэцэптарам? з’я?ляюцца трыхо?дныя сенс?лы, як?я ?спрымаюць тактыльныя стымулы. Некаторыя сенс?лы могуць уло?л?ваць самыя нязначныя ваганн? паветра вакол насякомага, а ?ншыя — с?гнал?зуюць пра станов?шча частак цела адносна адна адной. Паветраныя рэцэптары ?спрымаюць хуткасць ? к?рунак патока? паветра каля насякомага ? рэгулююць хуткасць палёту.

Зрок

Гл. таксама: Фасетачныя вочы ? Аматыдый

Схема будовы фасетачнага вока насякомага.

Галава шэршня. Акрамя двух вял?к?х фасетачных вачэй, добра бачныя 3 невял?к?я вочк? ? вобласц? лба.

Кветка ворл?ка блак?тнага пры звычайным ? УФ-асвятленн? (ун?зе).

Зрок адыгрывае вял?кую ролю ? жыцц? насякомых, як?я валодаюць трыма тыпам? органа? зроку — фасетачным? вачам?, латэральным? (стэмы) ? дарсальным? (ацэл??) вочкам?. У дзённых ? лятучых форма? звычайна прысутн?чае 2 складаныя вок? ? 3 ацэл?я. Стэмы маюцца ? л?чынак насякомых з по?ным ператварэннем. Яны размяшчаюцца па баках галавы ? колькасц? 1—30 з кожнага боку. Дарсальныя вочк? (ацэл??) сустракаюцца разам з фасетачным? вачам? ? функцыянуюць у якасц? дадатковых органа? зроку. Ацэл?? знойдзены ? ?мага большасц? насякомых (няма ? мног?х матылё? ? двухкрылых, у рабочых мурашак ? сляпых форма?) ? ? некаторых л?чынак (вяснянк?, аднадзёнк?, стракозы). Як прав?ла, яны маюцца тольк? ? насякомых, як?я добра лятаюць. Звычайна прысутн?чае 3 дарсальныя вочк?, размешчаныя ? выглядзе трохвугольн?ка ? лобна-цемянной вобласц? галавы. ?х асно?ная функцыя, верагодна, складаецца ? ацэнцы асветленасц? ? яе змянення. Мяркуецца, што яны таксама бяруць удзел у глядзельнай арыентацы? насякомых ? рэакцыях фотатакс?су.

Каляровы зрок насякомых можа быць дыхраматычным (мурашк?, жук?-бронза?к?) ц? трыхраматычным (пчал?ныя ? некаторыя матыл?). ?снуюць насякомыя, як?я здольныя адрозн?ваць колеры тольк? адной (верхняй ц? н?жняй) пало?кай фасетачнага вока (чатырохплям?стая страказа). Для некаторых насякомых бачная частка спектра ссунута ? караткахвалевы бок. Напрыклад, пчолы ? мурашк? не бачаць чырвонага колеру (650—700 нм), але адрозн?ваюць частку ?льтраф?ялетавага спектра (300—400 нм). Пчолы ? ?ншыя насякомыя-апыляльн?к? могуць убачыць на кветках ультраф?ялетавыя малюнк?, скрытыя ад зроку чалавека. Аналаг?чна матыл? здольныя адрозн?ваць элементы афарбо?к? крыла?, бачныя тольк? ва ?льтраф?ялетавым выпраменьванн?.

Некаторыя насякомыя здольныя запам?наць ? абагульняць глядзельныя вобразы. Пчолы-разведчыца могуць паведамляць членам сваёй сям’? з дапамогай адмысловага танца шлях да знойдзенай крын?цы корму. Расшыфро?кай мовы танца? пчол займа?ся Карл фон Фрыш, як? атрыма? у 1973 годзе за свае працы ? гэтай вобласц? Нобеле?скую прэм?ю.

Слых

Успрыманне гука?, як?я перадаюцца праз цвёрды субстрат, ажыцця?ляецца ? насякомых в?брарэцэптарам?, размешчаным? ? галёнках ног каля ?х сучлянення са сцягном. Шмат як?я насякомыя валодаюць высокай адчувальнасцю да страсення? субстрата, на як?м яны знаходзяцца. Успрыманне гука? праз паветра ц? ваду ажыцця?ляецца фонарэцэптарам?. Двухкрылыя ?спрымаюць гук? пры дапамозе джонстанавых органа?. Найбольш складаным? слыхавым? органам? насякомых з’я?ляюцца тымпанальныя органы. Колькасць сенс?л, як?я ?ваходзяць у склад аднаго тымпанальнага органа, вар’?руе ад 3 (некаторыя матыл?) да 70 (саранчовыя) ? нават да 1500 (у пе?чых цыкад). У кон?ка?, цвыркуно? ? мядзведак тымпанальныя органы знаходзяцца ? галёнках пярэдн?х ног, у саранчовых — па баках першага брушнага сегмента. Слыхавыя органы пе?чых цыкад каля асновы брушка ? бл?зкасц? ад гукавырабляючага апарата. Слыхавыя органы начных матылё? знаходзяцца ? апошн?м грудным сегменце ц? ? адным з двух пярэдн?х сегмента? брушка ? могуць успрымаць ультрагук?, як?я выдаюцца кажанам?. Меданосныя пчолы выдаюць гук?, прымушаючы в?брыраваць частку торакса шляхам частых мышачных скарачэння?. Гук узмацняецца крылавым? пласц?нам?. У адрозненне ад мног?х насякомых пчолы здольныя выдаваць гук? рознай вышын? ? тэмбра?, што дазваляе ?м перадаваць ?нфармацыю пасродкам розных характарыстак гуку.

Пачуццё нюху ? смаку

Насякомыя маюць разв?ты нюхальны апарат. Успрыманне паха? ажыцця?ляецца дзякуючы хемарэцэптарам — нюхальным сенс?лам, размешчаным на вус?ках, а часам ? на каляротавых прыдатках. На ?зро?н? хемарэцэптара? адбываецца першасны падзел нюхальных раздражняльн?ка? дзякуючы ная?насц? двух тыпа? рэцэптарных нейрона?. Нейроны-генерал?сты распазнаюць вельм? шырок? набор х?м?чных злучэння?, але пры гэтым маюць н?зкую адчувальнасць да паха?. Нейроны-спецыял?сты рэагуюць тольк? на адно ц? некальк? роднасных х?м?чных злучэння?. Яны забяспечваюць успрыманне пахучых рэчыва?, як?я запускаюць пэ?ныя паводз?нск?я рэакцы? (палавыя ферамоны, харчовыя атрактанты ? рэпеленты, вугляк?слы газ). У самцо? тутавага ша?капрада нюхальныя сенс?лы дасягаюць тэарэтычна магчымай мяжы адчувальнасц?: для ?збуджэння нейрона-спецыял?ста дастаткова ?сяго тольк? адной малекулы ферамону самк?. У сва?х вопытах Ж. А. Фабр вызначы?, што самцы грушавай па?л?навочк? могуць выя?ляць самак па ферамонах на адлегласц? да 10 км.

Кантактныя хемарэцэптары ?твараюць перыферычны аддзел смакавага анал?затара насякомых ? дазваляюць ?м ацэньваюць прыдатнасць субстрата для харчавання ц? яйцакладк?. Гэтыя рэцэптары размяшчаюцца на ротавых частках, кончыках лапак, антэнах ? яйцакладзе. Большасць насякомых здольны распазнаваць растворы соля?, глюкозы, цукрозы ? ?ншых вуглявода?, а таксама ваду. Хемарэцэптары насякомых рэдка рэагуюць на штучныя рэчывы, як?я ?м?туюць салодк? ц? горк? смак, у адрозненне ад хемарэцэптара? пазваночных. Напрыклад, сахарын не ?спрымаецца насякомым? як салодкае рэчыва.

Палавы дымарф?зм ? пал?марф?зм

Асно?ныя артыкулы: Палавы дымарф?зм ? Пал?марф?зм насякомых

Палавы дымарф?зм на прыкладзе страказы Calopteryx virgo. Самец (злева) ? самка.

Палавы пал?марф?зм мурашак-л?старэза?. Рабочыя розных каст (злева) ? дзве матк? (справа).

Палавы дымарф?зм у насякомых часта прая?ляецца вельм? ярка па шэрагу знешн?х, другасна-палавых прыкмет: вел?чын? цела ? розным дэталям яго будовы, па афарбо?цы, форме ? памерам вус?ка?. Часам ён прая?ляецца асабл?ва рэзка, напрыклад, розныя вырасты — ?рог?? на галаве ? пярэднесп?нцы самцо? жуко? падсямейства Dynastinae, практычна не разв?ты ц? адсутн?чаюць у самак, або празмерна разв?тыя, у пара?нанн? з самкам?, мандз?булы самцо? жуко?-рагачо?. Выражанай праявай палавога дымарф?зму з’я?ляецца таксама частковая ц? по?ная страта крыла? самкам? шэрагу матылё? (мяшэчн?цы, некаторыя пядзен?к? ? ва?нянк?), а таксама ног ? вус?ка?. Такая бяскрыласць самак тыповая для высакагорных ? арктычных в?да?, а таксама в?да?, як?я лятаюць ранняй увесну ц? позняй восенню. Напрыклад, самка матыля Gynaephora selenophora з Пам?ра ? Цянь-Шаня з цалкам рэдукаваным? крылам? амаль пазба?лена ног ? мае вял?кае бочкападобнае брушкам для прадукцы? яец. Самцы часта адрозн?ваюцца большай рухомасцю, чым самк?, як?я ? некаторых груп насякомых вядуць больш скрытны спосаб жыцця, чым самцы. Часцяком самцы ? самк? знешне не адрозн?ваюцца пам?ж сабой, ? распазнаць ?х магчыма тольк? па будове ген?тальнага апарата. Ун?кальны выпадак рэверснага палавога дымарф?зму вядомы ? воднага клапа Phoreticovelia disparata. У бяскрылай маладой самк? на сп?нной паверхн? цела ёсць адмысловы залоз?сты ?частак, як? прывабл?вае прадста?н?ко? проц?леглага полу. Самец (удвая меншы па памеры; яго да?жыня каля 1 мм) чапляецца да яго, харчуецца выдзяленням? пары дарсальных залоз, седзячы на партнёрцы некальк? дзён.

У шэрагу выпадка? у насякомых сустракаецца пал?марф?зм — ?снаванне некальк?х форма? аднаго в?ду, як?я адрозн?ваюцца знешне. Найбольш распа?сюджаным з’я?ляецца палавы пал?марф?зм, уласц?вы звычайна сацыяльным насякомым, для як?х характэрна дыферэнцыяцыя асоб?н у сям’? на некальк? форма?: самцо?, самак, рабочых (непалаваспелых самак). Часам адзначаецца з’я?ленне дадатковых форма? рабочых — т.з. ?касты?. ?ншы тып з’я?ляецца экалаг?чным пал?марф?змам, як?я ?зн?кае пад уздзеяннем аб?ятычных фактара? навакольнага асяроддзя. Напрыклад, ?снаванне да?гакрылай, кароткакрылай, бяскрылай форма? у шэрагу прамакрылых, клапо? ? ?ншых. У жука-аленя вылучаюць тры формы самцо? на аснове зменл?васц? памеру жавала? ? формы галавы. Гэты тып пал?марф?зму не мае генетычнай прыроды ? абумо?лены ?здзеяннем фактара? асяроддзя ? харчавання.

Разв?ццё ? размнажэнне

Размнажэнне

Двухполае размнажэнне

Спараванне пары дзвюх каляровых варыяцый Бражн?ка таполевага.

Размнажэнне ? насякомых пераважна адбываецца двухполым шляхам, як? ?ключае: асемяненне, апладненне ? адкладванне яец ц? адраджэнне л?чынак. Тыповае вонкава-?нутранае асемяненне сярод насякомых характэрна для падкласа першаснабяскрылых (Apterygota). У крылатых насякомых (Pterygota) тыповае вонкава-?нутранае асемяненне не сустракаецца, а перанос спермы ? ?х за?сёды суправаджаецца працэсам спаро?вання. У прадста?н?ко? мног?х атрада? крылатых насякомых адзначаецца ?нутранае сперматафорнае асемяненне, пры як?м сперматафоры ?водзяцца непасрэдна ? палавыя шлях? самк? або падвешваюцца да ?х. Пры ?нутраным асемяненн? сперматафор абараняе семяную вадкасць ад высыхання ? забяспечвае яе пажы?ным? рэчывам?. Абалонка сперматафора раствараецца ? палавых шляхах самк?, сперматазо?ды актывуюцца ? м?груюць у семяпрыёмн?к. У насякомых, чыё спараванне працякае без сперматафора?, пры капуляцы? семявая вадкасць свабодна ?водз?цца самцом у палавыя шлях? самк?.

?ншыя спосабы размнажэння

Гл. таксама: Партэнагенез, Педагенез ? Бясполае размнажэнне

Жыванараджэнне ? тлей.

Шэраг насякомых, як?я звычайна размнажаюцца двухполым шляхам, характарызуюцца здольнасцю да спантанага партэнагенезу, пры як?м яйцы разв?ваюцца без апладнення. Гэты тып партэнагенезу вядомы ? тутавага ша?капрада. У той жа час папуляцыйны партэнагенез сустракаецца ва ?с?х атрадах насякомых, але часцей у сенаеда?. Партэнагенетычныя в?ды ? расы насякомых звычайна пражываюць ва ?мовах пан?жанай акты?насц? ? недастатковай колькасц? пола?, як?я абцяжарваюць магчымасць сустрэчы асоб?н для спаравання. Напрыклад, е?рапейск? палачн?к (Bacillus rossius) па?сюдна размнажаецца двухполым шляхам, але на по?начы арэала пераходз?ць да партэнагенетычнага размнажэння. У мног?х в?да? сенаеда? ?снуюць папуляцы? двух тыпа?: двухполыя ? партэнагенетычныя (як?я зус?м не маюць самцо?). Пры гэтым самк? з партэнагенетычных папуляцый страчваюць здольнасць спаро?вацца з самцам?.

Цыкл?чны партэнагенез выя?ляецца чаргаваннем партэнагенетычных ? двухполых пакалення?. Яго прыкладам? служаць тл? ? гал?цы, у як?х партэнагенез спалучаецца з жыванараджэннем. Улетку партэнагенетычныя самк?-няв?нн?цы нараджаюць л?чынак, а аплодненыя самк? двухполага пакалення, як?я з’я?ляюцца да восен?, адкладваюць яйцы на з?му. У гал?ц з падсямейства Lestremiinae цыкл?чны партэнагенез спалучаецца не тольк? з жыванараджэннем, але ? з неатэн?яй. Выбарчы партэнагенез адзначаецца ? перапончатакрылых: з аплодненых яец разв?ваюцца самк?, а з не аплодненых — самцы. Своеасабл?вая ? складаная б?ялог?я размнажэння жука м?крамальтуса, у якога вядомы тры л?чынкавыя ?зросты. Л?чынк? першага ?зросту вельм? рухомыя, але не жывяцца. Пасля л?ньк? яны ператвараюцца ? бязног?х л?чынак 2-га ?зросту, як?я акты?на жывяцца. Яны, у сваю чаргу, ператвараюцца ? л?чынак 3-га ?зросту, як?я не жывяцца, але здольныя да размнажэння ? нараджаюць мноства л?чынак 1-га ?зросту. Вядомыя ? гэтага в?ду ? ?мага, як?я разв?ваюцца з л?чынак другога ?зросту. У м?крамальтуса мае месца адз?ны сярод насякомых выпадак спалучэння г?перметамарфозы з размнажэннем л?чынак — педагенезам.

Сярод насякомых бясполае размнажэнне адзначана тольк? на эмбрыянальнай стады? ? вееракрылых ? ? некаторых эндапараз?тычных перапончатакрылых. Гэты спосаб размнажэння, як? атрыма? назву пол?эмбрыён??, складаецца ? тым, што з аднаго яйца разв?ваецца не адз?н зародак, а некальк?.

Шлюбныя рытуалы

Змаганне двух самцо? жука-аленя.

Самец пчалы Euglossa з пашыраным? галёнкам? задн?х ног, як?я канцэнтруюць лятучыя злучэнн? для прыцягнення самак.

Шмат як?я групы насякомых маюць разв?тыя шлюбныя рытуалы, што папярэдн?чаюць самаму працэсу спаро?вання. Складаныя формы заляцання, як то шлюбныя палёты ? ?танцы?, адзначаюцца ? мног?х матылё?. Напрыклад, самцы Theclinae ляцяць пад самкай, а затым разварочваюцца ? ?ншы бок, дакранаючыся крылам? вус?ка? самк?; у л?монн?цы самец ляц?ць ззаду самк?, захо?ваючы пастаянную дыстанцыю. У ?ншых в?да? матылё? самка можа сядзець на расл?не, а самец здзяйсняе ?танцуючы? палёт прама над ёй, вылучаючы ферамоны, стымулюючыя яе да спаравання.

Самцы некаторых насякомых, напрыклад жуко?-рагачо?, змагаюцца за самак на ?шлюбных турн?рах?. Самцы а?страл?йскай адз?ночнай пчалы До?сана часта заб?ваюць адз?н аднаго ? сутычцы за самку. Пры гэтым адзначаецца дымарф?зм самцо?, напрыклад, у Onthophagus taurus, Podischnus agenor ? ?нш. Валодаючы вачам? на до?г?х ?сцябл?нках?, самцы Diopsidae ладзяць ба? пам?ж сабой за цэлыя ?гарэмы? самак, як?я зб?раюцца групам? на начлег. Самцы шэрагу скарп?ёнавых мух, напрыклад Hylobittacus apicalis, прыносяць у падарунак самцы зло?ленае насякомае, ? чым большая здабыча, тым вышэй ?мавернасць пачатку спаро?вання. У та?качыка? самец перад спаро?ваннем таксама падае самцы падарунак: пялёстак кветк? ц? здабычу — ?ншае насякомае. Самцы арх?дных пчол маюць ун?кальныя перайначаныя шырок?я задн?я ног?, як?я выкарысто?ваюцца для збору ? захо?вання розных лятучых злучэння? (часцей эф?ра?), як?я зб?раюцца ?м? на розных кветках ? служаць для прыцягнення самак.

У некаторых в?да? насякомых самцы могуць заставацца з самкай пасля спаравання ? ахо?ваць яе ад ?ншых самцо?, пакуль яна не адкладзе яйцы. Самцы матыля Heliconius charithonia пачынаюць спаро?вацца з самкай яшчэ да заканчэння яе по?нага выхаду з кукалк?. Гэта з’ява ? англамо?най л?таратуры атрымала назву ?згвалтаванне кукалк?? (англ.: pupal rape).

Жыццёвы цыкл

Асно?ны артыкул: Метамарфоз насякомых

Схема по?най метамарфозы насякомых на прыкладзе жуко?-рагачо?.

Увесь жыццёвы цыкл, званы генерацыяй ц? пакаленнем, працякае ? розных в?да? на працягу неаднолькавага часу. Шмат як?я в?ды маюць кароткую працягласць генерацы?. Самы каротк? палавы жыццёвы цыкл (ад адкладвання яйца да выхаду ?мага) выя?лены ? наступных в?да? насякомых: камар Psorophora confinnis менш за 1 тыдзень; муха Haematobia irritans — 9 дзён. Некаторыя в?ды здольныя даваць у год да 10—15 пакалення? (шэраг тлей, некаторыя трап?чныя матыл?) ? больш. У ?ншых адна генерацыя працягваецца шмат гадо? (так, у чорнага таракана разв?ццё до?жыцца 4 гады, а ? сямнаццац?гадовай цыкады 17 гадо?). ?ншым ?стотным бокам жыццёвага цыклу в?да? з’я?ляецца час працягласц? тых ц? ?ншых фаз разв?цця. Так, з?мо?ка в?да?, як?я жывуць ва ?мераным поясе, можа праходз?ць на стады? яйца, л?чынк?, кукалк? або ?мага; адпаведна з гэтым змяняецца час працягласц? ?ншых фаз на працягу вегетацыйнага перыяду. В?ды могуць адрозн?вацца адз?н ад аднаго не тольк? колькасцю генерацый у годзе, але ? часам праходжання асобных стадый разв?цця, гэта значыць гадавым цыклам. Часам гадавы цыкл ускладняецца затрымкай разв?цця — дыяпа?зай, якая суправаджаецца пан?жэннем абмену рэчыва? ? спыненнем жы?лення. Дыяпа?за кантралюецца як знешн?м? (тэмпература, да?жыня светлавога дня ? ?нш.), так ? ?нутраным? (гарманальным?) фактарам?, з’я?ляючыся адной з форма? прыстасавання насякомых да жыцця ? абласцях з рэзк?м? сезонным? змяненням? кл?мату. Мног?я дыяпа?зуючыя насякомыя пры вымушаным разв?цц? без дыяпа?зы (напрыклад, у лабараторных умовах) адчуваюць парушэнн? антагенезу ц? г?нуць.

Большасць насякомых першасна адкладае яйцы, але некаторыя в?ды здольныя да адраджэння л?чынак. Факультаты?нае жыванараджэнне, кал? самк? могуць адкладаць яйцы ? адраджаць л?чынак, адзначана ? некаторых жуко?-л?стаеда? ? стаф?л?да?. Абл?гатнае жыванараджэнне суправаджаецца ?зн?кненнем матк?, у якой адбываецца разв?ццё эмбрыёна?. Пры сапра?дным жыванараджэнн? адзначаюцца больш цесныя ?заемааднос?ны пам?ж матчыным арган?змам ? эмбрыёнам?, як?я разв?ваюцца ? ?м. Пры гэтым эмбрыёны забяспечваюцца ад самк? ?малачком?, якое ?трымл?вае неабходныя пажы?ныя рэчывы. Здольнасць да яйцажыванараджэння сустракаецца ? шмат як?х груп насякомых. Варта згадаць пра жыванараджэнне тлей ? гал?ц, у як?х яно з’я?ляецца счэпленым з цыкл?чным партэнагенезам. Сапра?днае жыванараджэнне адзначана таксама ? таракана? роду Diploptera ? некаторых мух (Cyclorrhapha), як?я адраджаюць сталых л?чынак, як?я не прыступаюць да жы?лення ? акукляюцца.

Яйцы насякомых могуць быць рознай формы, з трывалай х?тынавай абалонкай, якая часам мае складаную форму. ?х памеры ад доля? м?л?метра да 16,5 мм у да?жыню пры дыяметры 3 мм (у дра?нянай пчалы Xylocopa auripennis). Колькасць адкладзеных яец ад 1 (у шэрагу тлей) да дзясятка? тысяч ? больш. Матыль Trictena atripalpis з А?страл?? адклала 29 100 яец, а пры разрэзе ? ёй знайшлося яшчэ каля 15 тысяч яец. М?рмекаф?льныя наезн?к? Kapala terminalis ? Stilbula cynipiformis адкладаюць да 15 000 яец. Матка тэрм?та Termes bellicosus адкладае каля 30 тысяч яец у сутк? на працягу прыкладна 10 гадо? свайго жыцця (у суме больш за 100 млн яец). Мурашыная матка Eciton burchellii кладзе да 120 тысяч яец кожныя 36 дзён, а матка качавой мурашк? Dorylus wilverthi можа адкласц? да 4 млн яец за адз?н месяц. Самае маленькае нашчадства прыносяць мух?-крывасоск? в?ду Hippobosca variegata (4 л?чынк?) ? муха цэцэ Glossina palpalis (6—12 л?чынак).

Спосабы адкладання яец разнастайныя. Мног?я насякомыя проста раск?дваюць яйцы, перыядычна ц? партыям? вылучаючы ?х. ?ншыя — прымацо?ваюць ?х да субстрата. У шэрагу выпадка? кладк? яец пакрываюцца пен?стым?, сл?з?стым? ц? ?ншым? вылучэнням?.

Пасля завяршэння разв?цця ? яйцы (эмбрыягенезу) адбываецца вылупленне. З гэтага моманту насякомае ?ступае ? друг? этап свайго разв?цця — фазу л?чынк?, з якой ? пачынаецца паслязародкавы перыяд. У насякомых прасочваецца тэндэнцыя да падзелу жыццёвых функцый пам?ж л?чынкам? ? ?мага. Падчас фазы л?чынк? адбываецца рост ? назапашванне пажы?ных рэчыва?, а ? фазе ?мага — размнажэнне ? рассяленне.

По?ная ? няпо?ная метамарфоза

Вусень матыля Calliteara pudibunda.

Гл. таксама: Л?чынка насякомых, Кукалка ? ?мага

Вышэйшых, ц? крылатых, насякомых падзяляюць на насякомых з по?ным ? няпо?ным ператварэннем. Пераважная большасць в?да? насякомых з по?най метамарфозай праходзяць у сва?м разв?цц? чатыры фазы: яйцо, л?чынка, кукалка ? ?мага. Аднак маюцца некаторыя выключэнн? (напрыклад, шпанк?) — наз?раецца з’ява г?перметамарфозы з пяццю — шасцю ? больш фазам?, як?я прадста?лены ? в?дзе дадатковых, адмысловых л?чынкавых стадый, непадобных на асно?ную л?чынку ? ?мага. У шпанак роду Meloe ? Mylabris гэта дадатковая стадыя завецца ?тры?нгул?н?. ?ншым выключэннем з’я?ляецца неатэн?я, якая ?я?ляе сабой здольнасць дасягаць палавой спеласц? ? размнажаецца на стады? л?чынк?, напрыклад, у самак жуко? роду Platerodrilus. Пры гэтым у разв?цц? самак выключаюцца адразу дзве фазы: кукалка ? ?мага (аднак гэта з’ява не выключае звычайнага разв?цця самцо?).

Няпо?нае ператварэнне характарызуецца праходжаннем насякомым трох фаз разв?цця (яйцо, л?чынка ? ?мага). Пры гэтым у насякомых з няпо?ным ператварэннем л?чынк? знешне падобныя на сталых насякомых ? адрозн?ваюцца ад ?х меншым? памерам?, адсутнасцю ц? зачаткавым? вонкавым? палавым? прыдаткам? ? крылам?.

У насякомых з по?ным ператварэннем л?чынк? звычайна маюць чэрвепадобную форму цела, ? тольк? ?мага валодаюць ус?м? асабл?васцям?, характэрным? для атрада. У большасц? в?да? насякомых з няпо?ным ператварэннем ?мага ? л?чынк? вядуць падобны спосаб жыцця. Л?чынк? насякомых вельм? разнастайныя, але могуць быць зведзены да двух асно?ных тыпа? — падобных да сталых асоб?н ? непадобных; першыя завуцца н?мфам?, друг?я — сапра?дным? л?чынкам?. Н?мфы падобныя да сталых стадыяй як марфалаг?чна, так ? б?ялаг?чна: яны жывуць звычайна ? тым жа асяроддз?, што ? ?мага, ? жывяцца падобна. Сапра?дныя л?чынк? рэзка адрозн?ваюцца ад сталых асоб?н знешн?м выглядам, асяроддзем пражывання ? ежай. Менав?та так?м л?чынкам для ператварэння ? сталае насякомае патрабуецца стадыя кукалк?. У некаторых водных насякомых ператварэнне л?чынак у ?мага праходз?ць праз прамежкавую стадыю — суб?мага. Яно мае знешн?я асабл?васц? сталых насякомых, але не разв?та ? палавым ста?ленн?.

Рост ? разв?ццё л?чынак суправаджаюцца перыядычным? л?нькам? — ск?даннем скурных покрыва?, дзякуючы чаму адбываюцца рост цела ? яго вонкавыя змены. Колькасць л?нек л?чынк? неаднолькавая ? розных насякомых ? вар’?руе ад трох (мух?, шмат як?я жук?) ц? чатырох — пяц? (матыл?, прамакрылыя, клапы ? ?нш.) да 25—30 у аднадзёнак ? вяснянак. З кожнай новай л?нькай л?чынка ?ступае ? наступную стадыю, ц? ?зрост. Колькасць л?нек адпавядае колькасц? л?чынкавых узроста?.

Урэшце л?чынк? пераходзяць у сталае насякомае — ?мага. У насякомых з няпо?ным ператварэннем гэта адбываецца падчас апошняй л?ньк? л?чынк?, а з по?ным ператварэннем — праз адмысловую фазу разв?цця, званай кукалкай. Звычайна кукалк? нерухомыя, але часам здольныя да перамяшчэння дзякуючы рытм?чным выг?нанням цела (у вярблюдак, некаторых мух). Часам перадкукалачны стан супакою пазначаецца як адмысловая стадыя — перадкукалка. Кукалк? розных насякомых вельм? адрозн?ваюцца адна ад адной асабл?васцям? будовы. Нярэдка перад акукленнем л?чынк? атачаюць сябе коканам, як? часцей за ?сё роб?цца з шо?ка. Часта шо?к служыць асновай для змацавання часц?ц субстрата, з якога фарм?руецца кокан. Мног?я л?чынк? жуко? ? вусен? матылё? не майструюць сабе кокан, але вырабляюць акруглую поласць з атачальнага субстрата ? сва?х экскрымента?, утвараючы т.з. ?калысачку?. ?мага з’я?ляецца заключнай стадыяй жыццёвага цыклу.

Адмысловую форму метамарфозы, якая праходз?ць сумесна з асно?най, уя?ляе сабой так званая фазавая зменл?васць, адкрытая першапачаткова ? саранчовых, але затым выя?леная ? ? астатн?х прамакрылых, а таксама ? некаторых палачн?ка?, матылё? ? ?ншых насякомых. Сутнасць яе складаецца ? тым, што пры ?зн?кненн? скучанасць асоб?н змяняюцца марфалаг?чныя ? б?ёлага-ф?з?ялаг?чныя ?ласц?васц? в?ду.

У стады? ?мага насякомыя не здзяйсняюць л?нек ? не здольныя да росту. Выключэнне складаюць тольк? аднадзёнк? ? г.д.

Колькасць таго ц? ?ншага в?ду насякомых не застаецца пастаяннай. З года ? год, у залежнасц? ад прыродных умо?, колькасць асоб?н аднаго в?ду можа змяняцца ? дзясятк?, сотн? ? тысячы разо?. Масавыя размнажэнн?, як?я ?зн?каюць перыядычна, завуцца ??спышкам? колькасц??. Пасля падобных успышак, як прав?ла, ?дзе зн?жэнне колькасц?, ? некаторы час в?д можа сустракацца рэдка, пасля чаго адбываецца адна?ленне звычайнай колькасц?.

Працягласць жыцця

Цыкады Magicicada septendecula жывуць у стады? л?чынак пад зямлёй на працягу 17 гадо?.

На дарослай стады? разв?цця насякомыя жывуць ад некальк?х гадз?н да дзясятка? гадо?. Напрыклад, ?мага аднадзёнак жывуць ад некальк?х гадз?н да некальк?х дзён. Мала жывуць таксама ?мага вяснянак, ручайн?ка?. У той жа час на стады? л?чынак аднадзёнк? жывуць 2—3 гады. Самая кароткая працягласць жыцця дарослай асоб?ны адзначана ? аднадзёнак Dolania americana. Самка гэтага в?ду жыве 5 хв?л?н пасля апошняй л?чынкавай л?ньк? (за гэты час яна спаро?ваецца, адкладае яйцы). Працягласць жыцця большасц? матылё? (за рэдк?м выключэннем) складае да двух — трох тыдня?. Больш за два гады патрабуецца для разв?цця стракоз ? некаторых жуко?. Напрыклад, 2 гады до?жыцца разв?ццё хлебнага жука, 3—4 гады — у жуко?-шча?куно? ? хрушча, яшчэ больш гэты тэрм?н можа быць у златак, дрывасека?, чарнацелак. Напрыклад, жук-алень на стады? ?мага жыве 1—2 месяцы, але яго л?чынка разв?ваецца пераважна ? дра?н?не дуба на працягу чатырох — шасц? гадо?. Наадварот, працягласць жыцця ?мага чарнацелк? Polposipus herculeanus з Сейшэльск?х астраво? можа складаць да васьм? гадо?. Рэкардсменам сярод матылё? ста? Gynaephora groenlandica, як? жыве ? суровых умовах Грэнланды? ? вядомы тым, што жыццёвы цыкл яго вусеня можа до?жыцца да сям? ? нават да 14 гадо? (большую частку жыцця яны праводзяць у дыяпа?зе). Мае месца таксама розная працягласць жыцця самак ? самцо?. Напрыклад, самка жука-аленя жыве ? 2 разы да?жэй за самца, прыкладна тыя ж суаднос?ны наз?раюцца ? пакаёвай мух?.

Па?ночнаамерыканск?я пе?чыя перыядычныя цыкады Magicicada жывуць у стады? л?чынак пад зямлёй 13 ? 17 гадо? у залежнасц? ад в?ду. Аднак рэкорды ? гэтай вобласц?, як прав?ла, належаць сацыяльных насякомым, чые буйныя гнёзды (мурашн?к? ? тэрм?тн?к?) могуць наз?рацца жывым? мног?я дзесяц?годдз?. Мурашыныя матк? жывуць да 20 гадо?, а царыцы тэрм?та? — да 25. У той жа час рабочыя асоб?ны тых жа в?да? жывуць ад некальк?х месяца? да трох гадо?, а самцы — усяго некальк? тыдня?.

Ускосныя разл?к? паказваюць яшчэ большую працягласць жыцця дыяпа?зуючых прэ?маг?нальных стадый разв?цця насякомых. Напрыклад, вядомыя даныя (у тым л?ку занесеныя ? Кн?гу рэкорда? Г?нэса), паказваюць на тое, што ?зрост л?чынак жуко?-златак можа быць ад 26 гадо? да 51 года. Аднак яны заснаваны тольк? на ?зросце мёртвай дра?н?ны, з якой заф?ксаваны выхад златак Buprestis aurulenta.

Клопат аб патомстве

Насякомыя характарызуюцца разв?тым ?нстынктам клопату аб патомстве. Гэта пра?ляецца перш за ?сё ? нарыхто?цы запаса? ежы для будучых л?чынак або ? доглядзе яец (ц? нават л?чынак). Найбольш прым?ты?ная праява заключаецца ? хаванн? яец у натуральных схов?шчах, напрыклад, раскол?нах глебы або кары дрэ?, закопванн? ?х у зямлю ? г.д. Некаторыя жук? закрываюць сваё патомства ?ласным целам — па?днёваамерыканск?я жук?-шчытаноск? з роду Omaspides маюць пашыраныя з бако? надкрылы, пад як?м? хаваюцца да 20 маладых л?чынак. Некаторыя клапы, напрыклад Phyllomorpha laciniata, адкладаюць яйцы на сп?нны бок цела самца, дзе яны знаходзяцца да выхаду л?чынак. Шэраг да?ганос?ка?, напрыклад да?ганос?к?-пладажылы (Balaninus), робяць адтул?ны ? пладах дрэ? ? адкладваюць у ?х свае яйцы. Л?стаеды з роду Phyllodecta робяць ахо?ную капсулу для яец з уласных экскрымента?, шэраг начных матылё? пакрываюць адкладзеныя яйцы валаскам? са свайго цела, трап?чныя жук?-шчытаноск? роду Aspidomorpha робяць сапра?дныя аатэк?. Яшчэ адным спосабам з’я?ляецца выраб з л?сця т.з. ?цыгар? (ц? скрутка?-фунц?ка?) трубкакрутам?. Нарыхто?ка корму для л?чынак ? жуко?-гнаяв?ко? складаецца з капання норак пад кучам? прыплоду ? транспартавання корму (пасля скочвання ? шары) на вял?к?я адлегласц?, у с?стэму падземных камер ? хадо?. Трупаеды (Silphidae). Жук?-маг?льшчык? забяспечваюць сва?х л?чынак ежай, закопваючы ? зямлю трупы пазваночных жывёл.

Самк? японскага дра?нянага клапа Parastrachia japonensis штодзень прыносяць у гняздо да сва?х л?чынак плады дрэва Schoepfia jasminodora. Ахо?ваюць свае яйк? ? маладых л?чынак вухавёртк?. Пры гэтым самка для абароны яец ад цв?л? ?весь час ?х абл?звае. Яшчэ больш складаныя паводз?ны выя?лены ? цвыркуна Anurogryllus (Gryllidae) з Па?ночнай Амерык?. Самка гэтага в?ду, акрамя аховы адкладзеных ёю яец, яшчэ ? рэгулярна прынос?ць маладым л?чынкам ежу, а таксама корм?ць ?х дробным? ? бясплодным? кармавым? яйкам?.

Прыкметы э?сацыяльнасц? выя?лены ? некаторых калан?яльных тлей, асобных в?да? трыпса?. У жуко? з падсямейства Platypodinae Austroplatypus incompertus, акрамя клопату аб нашчадстве, выя?лены падзел на пладав?тыя ? бясплодныя касты ? перакрыванне некальк?х пакалення?. Жук? роду Pselaphacus з сямейства Erotylidae трымаюцца групам? ? вядуць сва?х л?чынак да грыбо?, як?я яны будуць есц?. Прадста?н?к? сямейства пасал?да? (Passalidae) жывуць ? гн?лой дра?н?не, утвараючы сацыяльныя групы. Самцы ? самк? жывуць парам?, сумесна выкормл?ваюць сваё патомства перажаванай дра?н?най, якая прайшла ферментацыю. Яны таксама ахо?ваюць кукалак ? ?мага, як?я няда?на выйшл? з ?х.

Найбольшая разнастайнасць форм клопату наз?раецца сярод сцеблабрух?х, так?х як восы ? пчолы. Пры гэтым адрозн?ваюць розныя стады? пераходу ад адз?ночнага спосабу жыцця да грамадскага (перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, па?сацыяльнасць, парасацыяльнасць ? кваз?сацыяльнасць). Вышэйшая стадыя клопату аб патомстве (э?сацыяльнасць мурашак, меданосных пчол ? г.д.) сустракаецца ? грамадск?х насякомых.

Шэраг адз?ночных вос палююць на ?ншых насякомых ц? павуко?, як?х яны парал?зуюць джалам, пасля чаго пераносяць у гняздо, дзе кормяць ?м? сва?х л?чынак. Напрыклад, амаф?лы палююць на вусеня? матылё?, дарожныя восы (напрыклад, Pepsis, Agenioideus) — на павуко?, пчал?ны во?к — на пчол, сфексы — на саранчовых ? кон?ка?, Sphecius — на цыкад, Ampulex compressa — на таракана?, дробныя восы-пемфрэдан?ны — на тлей, трыпса? ? калембал. Аднаразовае забеспячэнне кормам л?чынкавых камер ? ?х запячатванне пасля адкладання яйка л?чацца прым?ты?ным?. Больш эвалюцыйна разв?тыя восы выкормл?ваюць сваё нашчадства паступова, перыядычна прыносячы яму чарговыя порцы? свежага корму ? выглядзе парал?заваных ахвяр. Напрыклад, адз?ночныя восы-бембексы штодзень прыносяць сва?м л?чынкам па некальк? заб?тых мух (Tabanidae, Syrphidae).

• 
  Скарабей назапашвае корм для будучых л?чынак
• 
  Дарожная аса Auplopus carbonarius з парал?заваным ёю павуком
• 
  Трубкакрут Apoderus coryli за стварэннем ?цыгары? з л?ста
• 
  Пясочная аса Ammophila sabulosa перанос?ць вусеня
• 
  Самка вухавёртк? ? гняздзе абараняе свой прыплод
• 
  Л?ст, згорнуты трубкакрутам Apoderus erythrogaster

Г?нандрамарф?зм

Асно?ны артыкул: Г?нандрамарф?зм

Падчас разв?цця насякомых з по?ным ператварэннем магчымы генетычныя змены, як?я прыводзяць да з’я?лення г?нандраморфных асоб?н — па?самцо?-па?самак, у як?х адз?н бок цела цалкам мужчынск?, а ?ншы — жаночы (т.з. б?латэральныя г?нандраморфы). Частата з’я?лення г?нандраморфа? складае прыкладна адз?н выпадак на 90 000. Прычынай з’я?лення г?нандраморфа звычайна з’я?ляецца ?тварэнне двухядзерных аацыта?, у як?х адно з ядра? утвараецца, напрыклад, з ядра палярнага цельца.

М?жв?давое скрыжаванне

Асно?ны артыкул: Г?брыды насякомых

М?жв?давое скрыжаванне асоб?н розных в?да? насякомых наз?раецца як у прыродзе, так ? пры культываванн? чалавекам (у нявол?) у цэлага шэрагу в?да?, пераважна лускакрылых, шэрагу цвердакрылых ? некаторых перапончатакрылых. Г?брыды насякомых могуць быць унутрав?давым? (пры скрыжаванн? розных падв?да?), унутрырадавым? (пры скрыжаванн? в?да?, што належаць да аднаго роду) ц? м?жрадавым? (пры скрыжаванн? в?да?, што адносяцца да розных рода?). Як прав?ла, м?жв?давыя г?брыды не могуць размнажацца.

Асабл?васц? ф?з?ялог??

Харчаванне

Пясочная аса Ammophila sabulosa.

Харчовая выб?ральнасць прая?ляецца ? насякомых складана ? разнастайна; яны выкарысто?ваюць для харчавання самыя розныя крын?цы арган?чнага рэчыва: тканк? жывёл ? расл?н, прадукты жыццядзейнасц? арган?зма?, мёртвыя целы ? рэштк? жывёльнага ? расл?ннага паходжання. Прыстасаванне да пастаяннага харчавання як?м-небудзь з гэтых в?да? арган?к? спарадз?ла сярод насякомых розныя харчовыя рэжымы, ц? харчовую спецыял?зацыю I парадку. Так, шмат як?я в?ды з’я?ляюцца расл?ннаедным?, ц? ф?тафагам?, ?ншыя складаюць групу драпежн?ка? ? параз?та?, а астатн?я прадста?лены спажы?цам? мёртвай арган?к?: сапрафаг? харчуюцца гн?лым? рэчывам?, некрафаг? — трупам? жывёл, капрафаг? — памётам, дэтрытафаг? — расл?нным? рэшткам? на паверхн? глебы. Пры выкарыстанн? як?х-небудзь асобных тканак, органа? ц? частак жывёлы ?зн?каюць далейшыя падраздзяленн? разгледжаных спецыял?зацый: сярод ф?тафага? з’я?ляюцца спажы?цы л?сця — ф?лафаг?, насення — карпафаг?, дра?н?ны — кс?лафаг?, каранё? — рызафаг?, а таксама гала?тваральн?к?; сярод драпежн?ка? ? параз?та? могуць быць крывасмок?, эктапараз?ты, эндапараз?ты.

?ншай формай з’я?ляецца харчовая спецыял?зацыя II парадку — з’я?ленне выб?ральнасц? ?жо ?нутры вышэйназваных асно?ных крын?ц ежы. Так, сярод ф?тафага?, драпежн?ка? ? параз?та? ёсць аднаедныя манафаг?, абмежаванаедныя ал?гафаг? ? мнагаедныя пал?фаг?. Драпежн?к? ? параз?ты ?ншых насякомых (напрыклад, трыхаграмы) нярэдка пазначаюцца тэрм?нам энтамафаг?. Пам?ж ус?м? разгледжаным? тыпам? спецыял?зацы? ёсць пераходы, але яны малал?к?я.

Некаторыя насякомыя маюць незвычайны рацыён. Напрыклад, л?чынк? тытунёвага жука (Lasioderma serricorne) харчуюцца сух?м л?сцем тытуню ? з’я?ляюцца шкодн?кам? тытунёвай прамысловасц?. Хлебны тачыльшчык можа харчавацца нават лекавым? сродкам?, уключаючы так? яд, як стрыхн?н.

Як прав?ла, л?чынк? харчуюцца ?ншай ежай, чым дарослыя формы. Пры гэтым парой адзначаюцца прыклады афаг?? ?мага некаторых насякомых, як?я не харчуюцца зус?м ? жывуць за кошт запаса? пажы?ных рэчыва?, назапашаных падчас л?чынкавага разв?цця. Да так?х насякомых адносяцца мног?я двухкрылыя (авадн?, камары-званцы ? ?ншыя), шэраг лускакрылых (мног?я па?л?навочк?, ша?капрады ? г.д.), аднадзёнк?, самцы вееракрылых ? какцыд. Гэта з’ява вельм? шырока распа?сюджана сярод насякомых, пры гэтым стадыя ?мага ?снуе значна карацейшы час у пара?нанн? з непалаваспелым? стадыям? разв?цця. Так?я насякомыя ? сталай стады? выконваюць тольк? функцыю размнажэння.

Перамяшчэнне

Мурашка Myrmecia forficata.

Насякомыя, як?я жывуць на зямл?, ствалах дрэ? або адкрыта на расл?нах, пераважна перамяшчаюцца, по?заючы з рознай хуткасцю, але некаторыя з ?х могуць хутка бегаць. Здольнасць скакаць ёсць ? большасц? прамакрылых, некаторых жуко?-л?стаеда? (Alticinae, Sagra), блох, як?я маюць моцна пато?шчаныя задн?я сцёгны. Здольнасць падскокваць ёсць тольк? ? жуко?-шча?куно?, як?я маюць асобую анатам?чную структуру на пярэдня- ? сярэднягрудз?. Прыскок у ?х суправаджаецца характэрнай пстрычкай ? выкарысто?ваецца для пераварочвання ?х цела на брушны бок у выпадках, кал? жук апынаецца на сп?нцы, напрыклад, пасля падзення на зямлю. Самым? хутк?м? бегунам? па сушы прызнаны жужал?-скакуны роду Cicindela: хуткасць бегу в?ду Cicindela hudsoni дасягае 2,5 м/с.

Палёт

Асно?ны артыкул: Палёт насякомых

Macroglossum stellatarum зав?с у паветры каля кветк?.

Polyommatus icarus у палёце.

Палёт з’я?ляецца адным з асно?ных спосаба? перамяшчэння мноства насякомых, як? дапамагае ?м шукаць ежу, палавога партнёра для размнажэння, рассяляцца ? м?грыраваць, ратавацца ад драпежн?ка?. Насякомыя першым? на Зямл? выпрацавал? здольнасць да палёту ? паднял?ся ? паветра, з’я?ляючыся адз?най групай беспазваночных, здольнай да гэтага тыпу перамяшчэння. Хуткасць палёту некаторых насякомых (гуляк?, разнакрылыя страказы, вышэйшыя мух?) дасягае 15 м/с. Палёт насякомых можа быць акты?ным ? пас??ным.

Акты?ны здзяйсняецца за кошт энерг?? скарачэння? мышца?. Ён з’я?ляецца асно?най формай перамяшчэння насякомых у паветры ? ?я?ляе сабой махаючы палёт. Траекторыя палёту большасц? в?да? складаецца з розных паварота?, каротк?х к?дко? у бак?, петля?, нечаканых прыпынка?, рэзк?х змен вышын?. Гэтыя змены суправаджаюць усе мане?ры ? гарызантальнай плоскасц? ? з’я?ляюцца звычайным? пры прамал?нейным палёце. Палёт насякомых характарызуецца таксама выя?ленай нера?намернасцю хуткасц? руху. У асобныя моманты насякомае разв?вае высокую хуткасць, а ? ?ншыя — спыняецца ц? працягвае палёт са значна меншай хуткасцю. Зав?саючы палёт (ховерынг) характэрны для буйных насякомых, як?я харчуюцца нектарам, але з-за вял?кай масы цела не садзяцца на кветку (напрыклад, бражн?к? мёртвая галава, жужалы); для дзённых драпежных насякомых, вымушаных пры паляванн? перыядычна спыняцца ? палёце (стракозы); насякомых, у як?х зав?санне ?ваходз?ць у шлюбны рытуал. Да зав?сання здольны бражн?к?, стракозы, некаторыя в?ды клапо?, жук?, а таксама ?се двухкрылыя ? перапончатакрылыя. Траекторыя, якую ап?сваюць крылы насякомага, размешчанага ? стане зав?сання, можа быць пад розным? вуглам? нах?лена да гарызантальнай плоскасц?.

Пас??ны тып палёту ? насякомых ажыцця?ляецца за кошт выкарыстання энерг?? навакольнага асяроддзя ? масы цела насякомага. Асно?ным яго в?дам з’я?ляецца план?руючы палёт, як? характэрны для насякомых з вял?кай плошчай крыла? (матыл?, стракозы). Разагна?шыся, яны спыняюць рух? крылам? ? некаторы час плануюць дзякуючы ?нерцы?. Некаторыя насякомыя выкарысто?ваюць узыходныя паток? паветра, каб падымацца ?гару (лунаючы палёт). П?к?раванне з’я?ляецца разнав?днасцю пас??нага палёту ? сустракаецца ? саранчовых: насякомае скача, раскрываючы крылы, ? ?здымаецца па касой, а затым п?к?руе ?н?з.

Палёт насякомых кантралюецца рэфлекторна ? падтрымл?ваецца стымуляцыяй механаадчувальных сенс?л у крылах. Арыентацыя ? палёце таксама падтрымл?ваецца за кошт глядзельнай ?нфармацы?, часткова — ?нфармацы? ад адчувальных органа? каля сучлянення галавы ? грудз?.

Плаванне

Клоп-гладыш Notonecta glauca.

Шмат як?я в?ды насякомых усё жыццё ц? яго частку праводзяць пад вадой, таму ? ?х падчас эвалюцы? ?зн?кл? адаптацы? для перамяшчэння ? водным асяроддз?. У мног?х прым?ты?ных атрада? насякомых ?х прэ?маг?нальныя стады? разв?цця жывуць у водным асяроддз? (вяснянк?, а?сян?к? ? стракозы, а таксама ручайн?к?, в?слакрылыя ? некаторыя сеткакрылыя). Некаторыя групы насякомых, так?я, напрыклад, як водныя жук?, маюць ?мага, як?я жывуць пад вадой.

Адны жук? вядуць водны спосаб жыцця на ?с?х стадыях разв?цця (напрыклад, вертуны (Gyrinidae), плывунчык? (Haliplidae), плывунцы (Dytiscidae) ? ?нш.), ?ншыя тольк? часткова (напрыклад, вадалюбы (Hydrophilidae), Lutrochidae, Dryopidae, рачн?к? ? шмат ?нш.). У водных клапо? ? жуко? спецыяльным? адаптацыям? для лакамоцы? ? водных умовах служаць в?дазмененыя канечнасц? для веславання ц? сл?згання па воднай гладз?. Наяды стракоз выкарысто?ваюць рэакты?ны рух, выц?скаючы ваду з ?х рэктальнай камеры.

Тонк?я валаск? пакрываюць ног? клапо? Halobates, ствараючы г?драфобную паверхню. Сярэдн?я ног?, як?я выкарысто?ваюцца для звычайнага веславання, нясуць разв?тую махру з до?г?х шчац?нак на галёнках ? лапках, каб павял?чыць с?лу цяг? пры руху. Задняя пара ног выкарысто?ваецца для к?равання рухам. Бяскрылыя клапы Halobates здольны перамяшчацца па воднай паверхн? з хуткасцю да 1 м/с ? сустракаюцца ? морах за сотн? к?ламетра? ад узбярэжжа?.

• 
  Клапы-вадамеры (Gerridae) спаро?ваюцца на вадзе
• 
  Аблямаваны плывунец
• 
  Падводная л?чынка страказы Aeshna cyanea
• 
  Падводная л?чынка ручайн?ка з дом?кам

Асабл?васц? паводз?н

Камун?кацыя

Гук?

Працэс утварэння гуку пе?чым кон?кам.

?Песня? цыкады.

Шмат як?я насякомыя здольныя ?твараць гук?, як?я служаць камун?кацыйным? с?гналам?. Пры дапамозе гука? забяспечваецца сустрэча самцо? ? самак, падтрымл?ваюцца ?нутрыпапуляцыйныя ? ?нутрысямейныя аднос?ны, дасягаецца рэпрадукты?ная ?заляцыя ? бл?зкароднасных в?да?. Пры кантактах з ?ншым? в?дам? гукавыя с?гналы выконваюць вузейшую функцыю, як то: адпужванне або пагроза. Найпрасцейшым спосабам генерацы? гука? насякомым? з’я?ляюцца ?дары часткам? цела па субстраце. Тэрм?ты ? л?чынк? грамадск?х вос карыстаюцца для гэтай мэты мандз?булам?, а мурашк? — таксама ? брушкам. Прадста?н?к? некаторых сямейства? жуко? выдаюць гук?, удараючы галавой ц? канцом брушка па субстраце (апошн? спосаб характэрны для чарнацелак). ?Гадз?нн?к смерц?? — менав?та так у многа як?х народа? завуцца ?ц?каючыя? гук?, што выдаюцца мэблевым? ? дамавым? тачыльшчыкам?, як?я селяцца ? вырабах з дра?н?ны. Гэтыя в?ды тачыльшчыка? выдаюць гук?, падобныя на гук ц?кання гадз?нн?ка, з мэтай прыцягнення самак, рытм?чна ?дараючы галавой аб сценк? сва?х хадо? у дра?н?не. Гукавыя с?гналы цыкад ствараюцца ваганням? асобых тымбальных мембран, як?я размяшчаюцца па баках першага брушнага сегмента ? выглядзе дзвюх выпуклых пласц?н, пад як?м? знаходзяцца паветраныя мяшк? — рэзанатары гуку. Самым распа?сюджаным спосабам генерацы? гука? з’я?ляецца выкарыстанне т.з. стрыдуляцыйных апарата?. Пры працы гэтага апарата спецыяльны ?скрабок? трэцца аб ?п?лку? рабрыстай паверхн? покрыва? насякомага на як?м-небудзь участку цела, у вын?ку чаго ?зн?каюць гукавыя с?гналы. Асабл?ва шырокае распа?сюджванне гэты тып генерацы? гука? атрыма? у атрадзе прамакрылых. У кон?ка?, цвыркуно? ? мядзведак гук генеруецца шляхам трэння надкрыла? адно аб адно, ? гэта здольнасць, як прав?ла, прысутн?чае тольк? ? самцо?. Саранчовыя для генерацы? гука? выкарысто?ваюць рады зубчыка? на сцягне апошняй пары ног, як?м яны труць аб завостраны грэбень на адной з жылак пярэдняга крыла. Здольнасцю выдаваць гук? валодаюць ? самцы, ? самк? саранчовых. Працягласць, часта ? рытм гукавых с?гнала? з’я?ляюцца ?ндыв?дуальным? ? розных в?да? насякомых. Частата гука?, як?я выдаюцца цыкадам?, саранчовым?, цвыркунам? ? мядзведкам?, знаходз?цца ? дыяпазоне ад 1,6 да 8,5 кГц, а ? большасц? кон?ка? — у вобласц? высокачастотных гука? ? ультрагуку аж да 30 кГц.

Свячэнне

Самка звычайнага светляка.

Таракан Lucihormetica luckae.

Гл. таксама: Светляк? ? Б?ялюм?несцэнцыя

Б?ялюм?несцэнтнае свячэнне характэрна для некаторых груп насякомых. Больш за ?сё в?да? з такой здольнасцю прадста?лена сярод цвердакрылых. Колькасць, форма ? размяшчэнне светлавых органа? у розных в?да? вар’?руюць. У большасц? з ?х ёсць тольк? адз?н буйны святл?вы орган на вентральным боку двух апошн?х стэрн?та? брушка.

У аснове свячэння ляжыць рэакцыя ак?слення люцыферыну пры ?дзеле спецыф?чнага ферменту люцыферазы, а таксама АТФ ? ?она? магн?ю.

Б?ялюм?несцэнтнае свячэнне найбольш распа?сюджана сярод жуко?-светляко?. У ?х сустракаюцца с?гналы, звязаныя з палавым? паводз?нам? (пошукавыя ? закл?чныя с?гналы ? самцо? ? самак), ахо?ныя ? тэрытарыяльныя с?гналы ? нават светлавая м?м?крыя (самк? роду Photuris выпраменьваць светлавыя с?гналы гатовасц? да спаравання, характэрныя для в?да? роду Photinus, як?я жывуць на адной з ?м? тэрыторы?. Самцы Photinus, прыцягнутыя так?м? с?гналам?, ?трапляюць у пастку? ? служаць ежай для драпежных самак роду Photuris). Самк? па?днёваамерыканск?х светляко? з роду Phrixcthrix здольныя выпраменьваць святло зялёнага ? чырвонага колера?, прычым робяць гэта па чарзе або адначасова. У шча?куно? роду Pyrophorus ёсць два невял?к?я светлавыя органы, як?я знаходзяцца на верхн?м баку пярэднесп?нк?, буйны святл?вы орган знаходз?цца таксама на першым стэрн?це брушка. Пад ?х м?м?крыруе таракан Lucihormetica luckae, як? жыве ? Эквадоры ? мае на верхняй частцы грудзей дзве плямы, як?я выпраменьваюць флуарэсцыраванае святло (меркавана, бактэрыяльнага паходжання). Л?чынк? камаро? Arachnocampa, як?я жывуць у пячорах ? гротах А?страл?? ? Новай Зеланды?, плятуць гняздо з шо?ка на стол? пячор ? звешваюць ун?з н?тк? з кропелькам? л?пкай вадкасц?, а затым падсвятляюць ?х уласным целам, прыцягваючы дробных насякомых.

Ферамоны

Гл. таксама: Ферамоны

Ферамоны выкарысто?ваюцца насякомым? для самых разнастайных мэт. Яны выкл?каюць у асоб?н таго ж в?ду рэакцыю ? адказ. У адных групах насякомых палавыя ферамоны вылучаюцца самкам?, у ?ншых — самцам?. Вылучаюць дзве функцыянальныя групы ферамона?: рэл?зеры ? праймеры. Ферамоны-рэл?зеры выкл?каюць неадкладную паводз?нскую рэакцыю. Яны шырока распа?сюджаны ? насякомых, апасродкуюць палавыя паводз?ны, утварэнне скоп?шча?, размеркаванне асоб?н у прасторы пры высокай шчыльнасц? папуляцы? аднаго в?ду. Самым? важным? з’я?ляюцца палавыя ферамоны, як?я аблягчаюць сустрэчу самцо? ? самак. Ферамоны-праймеры выкл?каюць павольныя рэакцы? ?, спрыяючы ф?з?ялаг?чным зменам, або тармозяць, або ?збуджаюць паводз?нск?я рэакцы?. Напрыклад, самцы пералётнай саранчы вылучаюць х?м?чнае рэчыва, якое выкл?кае с?нхронную л?ньку вял?знай колькасц? асоб?н з утварэннем вял?к?х раё?.

Арыентацыя ? прасторы

Арыентаванне на напрамку прамянё? сонца/вярбовачны танец меданосных пчол.

Найважнейшым сродкам арыентацы? мног?х насякомых служаць глядзельныя, гукавыя стымулы ? пах?. Меданосныя пчолы выкарысто?ваюць арыентацыю па Сонцы для ?казання супляменн?кам к?рунку да крын?цы нектару (кругавы ? в?ляючы танцы пчол). Маючы магчымасць арыентавацца па плоскасц? палярызацы? святла, насякомыя могуць вызначыць станов?шча Сонца ? ? хмарнае надвор’е. Пчолы ? восы таксама арыентуюцца, запам?наючы размяшчэнне свайго гнязда адносна прадмета?, як?я атачаюць яго (дрэвы, хмызняк?, камян? ? ?нш.). Перад тым, як паляцець, мног?я адз?ночныя восы кружацца над гняздом, запам?наючы асно?ныя вех? на шляху да яго. У выпадку пчол дастаткова перасунуць вулей у бок на адлегласць нават менш за адз?н метр, як пчолы, як?я вяртаюцца з ношкай, шукаюць яго на ранейшым месцы ? не адразу знаходзяць яго на новым.

Мурашк?-фуражыры могуць знаходз?ць дарогу дамо? як у лясных умовах, выкарысто?ваючы свае сцяжынк? (на адлегласць да 200 метра?), так ? ? пустынях. Каб не памерц? ад дзённай спякоты, пустэльныя мурашк?-лятунк? вымушаны знаходз?ць найкарацейшы зваротны шлях да гнязда. Cataglyphis fortis выкарысто?вае в?зуальныя арыенц?ры ? спалучэнн? з ?ншым? с?гналам? для нав?гацы?. Чырвоныя фаэтончык? пры адсутнасц? в?зуальных арыенц?ра? могуць адсочваць к?рунак ? адл?чваць адлегласць унутраным крокамерам, падл?чваючы, кольк? крока? яны робяць у кожным к?рунку. ?нтэгруючы гэту ?нфармацыю, мурашк? знаходзяць найкарацейшы шлях да гнязда. ?ншыя в?ды мурашак здольныя выкарысто?ваць для нав?гацы? магн?тнае поле Зямл? ? выя?ляць палярызаванае святло Сонца, якое выкарысто?ваецца для вызначэння к?рунку.

Фотатрап?зм

Гл. таксама: Фотатрап?зм

Самшытавыя агнё?к?, прывабленыя святлом л?хтара.

У большасц? насякомых добра разв?тая рэакцыя на святло, пры гэтым яны могуць ?мкнуцца як да крын?цы святла, так ? ад яго. На розных стадыях свайго жыццёвага цыклу насякомыя могуць па-рознаму рэагаваць на святло. Л?чынк? пакаёвай мух? валодаюць адмо?ным фотатакс?сам ? пазбягаюць святла, а дарослыя мух? характарызуюцца дадатным фотатакс?сам ? ляцяць на святло. Палёт на штучныя крын?цы святла адзначаецца сярод прадста?н?ко? амаль ус?х атрада? насякомых. Пераважна гэта акты?ныя падчас змяркання ? ?начы насякомыя, але парой да крын?ц святла прылятаюць в?ды, як?я вядуць дзённы спосаб жыцця. Траекторыя палёту насякомых каля крын?ц святла звычайна ?я?ляе сабой складаную ламаную крывую. Праз некаторы час пасля прылёту да крын?цы святла насякомае можа пак?нуць асветленую зону. Палёт насякомых на святло з’я?ляецца складанай шматступеннай з’явай. З пачатку XX стагоддзя энтамолагам? прадпрымал?ся спробы даць тлумачэнне гэтай з’яве, аднак адз?най тэоры? дагэтуль не ?снуе. Таксама сучасныя тэоры? не тлумачаць адз?н важны факт, што ? адной с?стэматычнай групе на ?зро?н? роду адны яго прадста?н?к? ляцяць на святло, а ?ншыя — не.

Скоп?шчы ? м?грацы?

Схема маршруту м?грацы? манарха.

Калон?я клапо?-салдац?ка?.

Гл. таксама: М?грацы? лускакрылых ? Дана?да манарх

Знакам?тая сваёй здольнасцю ?твараць буйныя ра? (колькасцю да сотня? м?льёна? асоб?н), як?я м?груюць на значныя адлегласц? ? пошуках ежы, саранча (да 100 км у дзень). Божыя каро?к? могуць утвараць масавыя скоп?шчы ? месцах з?мовак. Прычыны з?мовых скоп?шча? ? м?грацый, як?я папярэдн?чаюць ?м, магчыма, звязаны з г?старычным стана?леннем гэтага сямейства, бо скоп?шчы характэрны менав?та для кра?н з халоднай з?мой, як?я засялял?ся цеплалюбным? в?дам?, як?я змян?л? свой тып харчавання ? спосаб жыцця. Некаторыя жук? здзяйсняюць групавыя пералёты. Напрыклад, плывунцы, вадалюбы часам здзяйсняюць пералёты давол? вял?к?м? групам? пры перасяленн? ? новыя вадаёмы. М?грацыйныя паводз?ны сустракаецца ? матылё? ? вядомая прыкладна ? 250 в?да?, прычым усяго два дзясятк? з ?х здзяйсняюць рэгулярныя ? працяглыя па адлегласц? пералёты. Дана?да манарх — самы вядомы м?грыруючы матыль, як? штогод пераадольвае вял?к?я кантынентальныя адлегласц? ? Па?ночнай Амерыцы. Да м?грацый здольныя ? е?рапейск?я в?ды: напрыклад, Vanessa cardui з?муюць у Па?ночнай Афрыцы, дзе яны размнажваюцца, ? новае пакаленне м?груе на по?нач, дзе выводз?цца летняе пакаленне матылё?. Пры м?грацыях гэты в?д ляцяць групам?, з хуткасцю 25—30 км/г, ? могуць пераадольваць да 500 км у дзень. Большасць насякомых рассяляецца падчас пералёта?, але ? шэрагу в?да? функцыю рассялення выконваюць л?чынк?. Найбольш вядомым? з ?х, сх?льным? да м?грацый у пошуках ежы, з’я?ляюцца вусен? паходных ша?капрада? (Thaumetopoeidae). Падчас так?х м?грацый гэтыя вусен? перамяшчаюцца ланцужком адз?н за адным.

Сацыяльныя насякомыя

Асно?ны артыкул: Сацыяльныя насякомыя

Гл. таксама: Мурашыная матка ? Салдаты (насякомыя)

Тэрм?тн?к? некаторых в?да? тэрм?та? дасягаюць рэкордных для беспазваночных памера?.

Гняздо французск?х вос.

Сацыяльныя насякомыя (сацыяльныя насякомыя) складаюць каля 75 % б?ямасы ?с?х насякомых планеты. Яны адрозн?ваюцца не стольк? сва?м? буйным? скоп?шчам? (хмары пералётнай саранчы маюць яшчэ вял?кую колькасць, але гэта не сацыяльны в?д), але некальк?м? асабл?васцям? паводз?н. Для ?х характэрна пасяленне ? сумесна пабудаваным гняздзе, догляд патомства, перакрыванне некальк?х пакалення? ? падзел абавязка? (пал?этызм) сярод члена? ?х сем’я?. Сем’? складаюцца з некальк?х каст: палавых (рэпрадукты?ных самак ? самцо?) ? бясплодных рабочых асоб?н (рабочыя, салдаты ? ?ншыя). Апошн?я выконваюць усе функцы? ? сям’?, акрамя размнажэння. ?Каставы? пол?этызм цесна звязаны са з’явай каставага пал?марф?зму.

Сацыяльны спосаб жыцця (э?сацыяльнасць) выя?лены ва ?с?х прадста?н?ко? сямейства мурашк? (больш за 12 000 в?да?) ? атрада тэрм?ты (каля 3000). Адз?ночныя в?ды мурашак ? тэрм?та? у сучаснай фа?не не выя?лены. Грамадск? спосаб жыцця вядуць ? некаторыя в?ды пчол ? вос (меданосная пчала, чмял?, шэршн? ? ?ншыя). Але кал? ? мурашак усе вядомыя навуцы в?ды з’я?ляюцца цалкам сацыяльным?, то ? ?ншых сямействах перапончатакрылых (пчолы ? восы) наз?раюцца ?се стады? пераходу ад адз?ночнага ладу жыцця да грамадскага: перасацыяльнасць, субсацыяльнасць, па?сацыяльнасць, парасацыяльнасць ? кваз?сацыяльнасць. У вос э?сацыяльнасць сустракаецца сярод падсямейства? Vespinae (папяровыя восы, шэршн?), Polistinae, а сярод пчол у так?х групах, як Сапра?дныя пчолы (Apidae, уключаючы чмялё?, бязжальных ? меданосных пчол), Halictidae.

Характэрнай асабл?васцю грамадск?х насякомых служыць буда?н?цтва буйных ? складана?строеных гнёзда? (напрыклад, мурашн?к, тэрм?тн?к). Яны характарызуюцца асобай ахо?най канструкцыяй, якая забяспечвае падтрыманне пастаянных ? аптымальных паказчыка? вентыляцы?, в?льготнасц? паветра ? да т.п., як?я забяспечваюць гадаванне расплоду, а ? в?да?-грыбкавода? (мурашк?-грыбкаводы ? тэрм?ты) яшчэ ? с?мб?ёнтных грыбо?. Памеры найбуйнейшых тэрм?тн?ка? дасягаюць 9 м у вышыню. У пустэльных мурашак гнёзды могуць знаходз?цца пад зямлёй на глыб?н? да 4 м, а па ?скосных даных — нават да 10 метра?.

Распа?сюджанне ? месцы рассялення

Гл. таксама: Сп?с ?нваз??ных в?да?

Чарнацелка Onymacris unguicularis у пустын? Нам?б выкарысто?вае кропл? вады, якая кандэнсуецца на яе ?ласным целе. Для гэтага яна падста?ляе галаву ? надкрылы ветру ? перыяд, кал? смуга ахутвае пустыню.

Leptodirus hochenwartii — жук-траглаб?ёнт, жыхар Шкацянск?х пячор.

Распа?сюджанне насякомых на Зямл? супадае з распа?сюдваннем наземнай флоры, пераважна кветкавых расл?н. Тольк? крайн?я палярныя вобласц? ? высакагор’? з вечным? снягам? пазба?лены насякомых. Пры гэтым насякомыя сустракаюцца ? так?х негасц?нных экас?стэмах, як бясснежныя вяршын? гор, засушл?выя пустын?, глыбок?я пячоры, а таксама ? маладых экас?стэмах астраво? вулкан?чнага паходжання, як?я няда?на ?тварыл?ся. Найбольш шматл?к?я ? разнастайныя насякомыя ? троп?ках. Ва ?мераных шыротах краяв?дны склад насякомых не так? вял?к?.

Для агульнай характарыстык? размяшчэння арэала? самых розных насякомых звычайна выкарысто?ваюць шырока прызнаныя назвы буйных падзела? сушы: Палеарктыка, Неарктыка, Галарктыка, Амф?пацыф?чны сектар, Эф?опская вобласць, Арыентальная вобласць, Арктагея, Неатроп?ка ? А?страл?йская вобласць. Найважнейшым фактарам, як? прадвызначае распа?сюджанне насякомых, з’я?ляюцца ?х харчовыя сувяз?. Асабл?ва гэта характэрна для ф?тафага? ? некаторых параз?тычных перапончатакрылых ? двухкрылых. У манафага? ? вузк?х ал?гафага? ?х арэалы часта супадаюць з распа?сюджаннем ?х кармавых расл?н ц? здабычы.

Мног?я в?ды насякомых рассял?л?ся практычна па ?с?м свеце пры ?дзеле чалавека. У першую чаргу гэта яго сужыцел? — жыхары жылля ? запаса?, параз?ты чалавека ? найважнейшых хатн?х жывёл. Гэтак жа шырока рассял?л?ся па свеце ? мног?я шкодн?к? сельскагаспадарчых культур, але ?х арэалы абмежаваны звычайна распа?сюджваннем гэтых культур ? кл?матычным? ?мовам?. Нярэдк?я шырока распа?сюджаныя в?ды ? сярод насякомых, незвязаных з чалавекам. Напрыклад, матыль Vanessa cardui жыве ? трап?чных ? ?мераных абласцях ус?х кантынента?, акрамя Па?днёвай Амерык?. Мног?я роды таксама маюць г?ганцк?я арэалы — часам амаль усясветным?. Наро?н? з гэтым шмат як?я таксоны валодаюць вельм? вузк?м? арэалам? або з’я?ляюцца эндэм?кам?. Да ?х л?ку адносяцца шматл?к?я горныя ? астра?ныя формы.

Цэлы шэраг насякомых ад жыцця на сушы перайшо? да жыцця ? вадзе. Водным?, гэта значыць тым, што дыхаюць за кошт растворанага ? вадзе к?слароду, з’я?ляюцца тольк? л?чынк? насякомых, ?мага як?х здольныя пак?даць ваду. Насякомыя сустракаюцца ? прэсных вадаёмах любых тыпа? (уключаючы падземныя), аднак пераважная большасць з ?х аддаюць перавагу невял?к?м, слаба праточным вадаёмам з багатай расл?ннасцю. Некаторыя насякомыя, напрыклад клапы-вадамеры (Hydrometridae, Gerridae), жывуць на паверхн? вады, перамяшчаючыся па ёй, адштурхваючыся нагам? ад плёнк? паверхневага нацяжэння. Прадста?н?ко? сямейства Halobatidae — т.зв. марск?х вадамера? — можна сустрэць у моры. Прадста?н?к? роду Halobates — адз?ныя з ус?х насякомых, як?я жывуць у адкрытым ак?яне за сотн? к?ламетра? ад берага. Аднак марск?х вадамера? нельга л?чыць сапра?дным? водным? насякомым?, з прычыны таго, што, жывучы на паверхн? вады, яны харчуюцца трупам? жывёл, як?я ?сплываюць на паверхню, а адкладаюць яйк? на плаваючыя водарасц?, пер’е птушак ? да т.п. Сапра?дных марск?я насякомых, як?я разв?ваюцца ? марской вадзе, каля дзясятка в?да? з атрада двухкрылых. Тольк? ? в?ду камаро?-да?ганожак Limonia monostromia, як? сустракаецца ля бераго? Япон??, увесь цыкл разв?цця звязаны з морам.

Вял?кую ? разнастайную групу складаюць насякомыя-с?нантрапы (спадарожн?к? чалавека), здольныя пасяляцца ? жылл? чалавека, гаспадарчых пабудовах, харчовых складах, збожжасхов?шчах ? г.д.

Экстрэмальныя ?мовы пасялення

Вусеня? матылё?-ва?нянак Gynaephora groenlandica можна сустрэць у Грэнланды?.

Па сваёй здольнасц? засяляць самыя розныя месцапражыванн? насякомыя не маюць сабе ро?ных, ? асобныя ?х в?ды прыстасавал?ся да жыцця ? самых розных, парой неверагодных ? экстрэмальных умовах. Яны засяляюць нават прыпалярныя вобласц?: Антарктыду ? Арктыку (Грэнландыю, Новую Зямлю, востра? Урангеля, Чукоцк? па?востра? ? ?ншыя). Эндэм?к Антарктык? бяскрылы камар-званец Belgica antarctica з сямейства Chironomidae (атрад двухкрылыя) — да таго ж найбуйнейшая сапра?ды сухапутная (якое не пак?дае паверхня зямл?) жывёла Антарктыды. Вусен? матыля Gynaephora groenlandica (сямейства ва?нянак, Грэнландыя ? Канада) здольныя падчас з?мовак перажываць тэмпературы да ?70 °C. ?ншы в?д запалярных ва?нянак — ва?нянка Кузняцова — сустракаецца тольк? на востраве Урангеля. Востра? Грэнландыя насяляе некальк? эндэм?чных в?да? насякомых, напрыклад жук Atheta groenlandica. Недалёка ад палярнага круга на па?ночным усходзе Якуц?? сустракаецца апалон арктычны (Parnassius arcticus). Тэрмаф?льны па?водны жук Zaitzevia thermae здольны насяляць у геатэрмальных крын?цах. У штаце Мантана (ЗША) ён выя?лены ? незвычайна цёплых водах з тэмпературай да +29 °C. Л?чынк? камара Polypedilum vanderplanki у Н?геры? здольныя жыць у водах з тэмпературай +60…+70 °C ? перажываць засуху ? вадаёмах, як?я цалкам перасыхаюць. Л?чынк? мух Helaeomyia petrolei з Кал?форн?? (ЗША) харчуюцца мёртвым? насякомым?, як?я звал?л?ся ? нафтавыя лужыны, што роб?ць ?х адз?ным? ? свеце насякомым?, здольным? выжываць у сырой нафце — субстанцы?, звычайна атрутнай для член?станог?х. Насякомыя ? сва?м распа?сюджанн? таксама заходзяць высока ? горы: жужаль Bembidion bracculatum у Г?малаях жыве на вышынным поясе ад 4300 да 5000 м, у зоне начнога снегу. У Афган?стане ? Таджык?стане жа?тушка Марка Пола сустракаецца ? гарах на вышынях ад 3000 да 5000 м. Месцапражыванне большасц? в?да? матылё?-апалона? распасц?раецца ? горах на вышын? да 2000 м, а ? Аз?? на вышынях да 3700—4200 м над узро?нем мора аж да мяжы вечных сняго? ? льдо?. У Г?малаях, у наваколлях Эверэста, Parnassius epaphus жыве на вышын? да 6000 м н. у. м. Пустынныя мурашк? Cataglyphis bicolor (як?я насяляюць Сахару), Ocymyrmex (пустыня Нам?б) ? Melophorus (пустын? А?страл??) здольныя фуражаваць пад пякучым Сонцам ? пры тэмпературы паверхн? да +60 °C.

Экалог?я

Узаемааднос?ны з ?ншым? арган?змам?

Меданосная пчала (Apis mellifera), якая апыляе кветку.

Трафаб?ёз мурашак з тлям?.

Шырок?я вус?к? м?рмекаф?льных жуко?-па?с?на? маюць адмысловыя залозы, як?я вылучаюць рэчывы, што зл?зваюць мурашк?.

Падчас працяглай эвалюцы? ? насякомых утварыл?ся шматстайныя тыпы ?заемааднос?н з ?ншым? арган?змам?: адмо?ныя формы ?заемадзеяння? пам?ж в?дам? (параз?тызм, драпежн?цтва, канкурэнцыя) ? стано?чыя (каменсал?зм, мутуал?зм, ?нкв?л?н?зм ? г.д.).

С?мб?ёнты ? каменсалы

Асно?ны артыкул: С?мб?ёз

Самым яскравым прыкладам с?мб?ёзу насякомых з расл?нам? служыць вял?кая, разнастайная ? паспяховая ? эвалюцыйным плане група апыляльн?ка? (пчолы, матыл?) ? трафаб?ёз мурашак з тлям?. Важную ролю на пачатковым этапе каэвалюцы? насякомых ? кветкавых расл?н ? з’я?ленн? энтамаф?л?? адыграла антаф?л?я (паглынанне пылка ? нектару). Антаф?л?я вядомая не тольк? сярод найбольш вядомых апыляльн?ка? (напрыклад, пчол ? матылё?), але ? сярод мног?х ?ншых груп насякомых (цвердакрылыя, двухкрылыя, трыпсы, п?льшчык? ? ?ншыя). Да 80 % в?да? кветкавых расл?н апыляюцца насякомым?. У сваю чаргу, насякомыя набыл? цэлы шэраг прыстасавання? для збору пылка ? нектару, асабл?ва характэрных у пчал?ных.

Падзь, якая вылучаецца тлям?, чарвяцам? ? шчыто?кам? ? ?ншым? сысучым? ра?накрылым? насякомым? (Homoptera ц? Sternorrhyncha ? Auchenorrhyncha), з’я?ляецца смачнай ежай для мурашак. Яны л?таральна ?дояць? ?х, абараняюць ? садзейн?чаюць пры распа?сюджанн? маладых асоб?н. ?ншым прыкладам с?мб?ёнтных аднос?н з расл?нам? служаць энтамахарыя ? як прыватны выпадак м?рмекахарыя. У свеце вядома больш за 3 тыс. в?да? расл?н, чыё насенне распа?сюджваюць мурашк? (каля 1 % флоры). М?рмекахарыя ?ласц?вая ф?ялцы (Viola), рафлез?? (Rafflesia) ? мног?м ?ншым. З лясных расл?н сярэдняй паласы да м?рмекахорным адносяцца ажыка валас?стая, падалешн?к е?рапейск?, в?ды рода? мар'янн?к, чубатка, падтынн?к, грушанка ? мног?я ?нш.

Найбольшая колькасць с?мб?ёнта? ? каменсала? жыве ? гнёздах грамадск?х насякомых, вылучаюць цэлыя спецыял?заваныя групы м?рмекаф?ла? ? тэрм?таф?ла?. Яны маюць як марфалаг?чныя прыстасаванн?, так ? паводз?нск?я рэакцы?, як?я дазваляюць ?м уступаць у цесныя с?мб?ятычныя сувяз? з мурашкам? ? тэрм?там?. Напрыклад, у па?с?на? на целе маюцца адмысловыя залозы (як?я вылучаюць рэчывы, што зл?зваюць мурашк?), як?я знаходзяцца на вус?ках, а ? жуко?-ашчупн?ко? па баках цела. Таксама ферамонам? ? ?ншым? вылучэнням? прыцягваюць мурашак м?рмекаф?льныя вусен? матылё?-блак?тн?ц, некаторыя стаф?л?н?ды. Прыкладам ?нкв?л?зму могуць паслужыць перапончатакрылыя-наезн?к?, л?чынк? як?х, пасяляючыся ? галах, спачатку высмоктваюць л?чынку, якая ?тварыла гэты гал, а затым пачынаюць харчавацца сценкам? гала самой расл?ны. Некаторыя двухкрылыя адкладваюць яйк? ? ракав?ны малюска?, а затым ?х л?чынка есць тканк? гаспадара. Пасля гэтага яна ператвараецца ? пупарый, а ракав?ну выкарысто?вае ? якасц? схов?шча.

Сярод бактэрый прыкладам абл?гатных унутрыклеткавых с?мб?ёнта? служыць вальбах?я (Wolbachia). Гэтым родам бактэрый ?нф?кавана да 20 % ус?х в?да? насякомых. Яны маюць для ?х як дадатнае (павышэнне пладав?тасц? ? прыстасаванасц? некаторых насякомых), так ? адмо?нае значэнне (андрацыд, партэнагенез, дэгенерацы? эмбрыёна?, фем?н?зацыя).

Параз?ты ? параз?то?ды

Асно?ныя артыкулы: Параз?тызм, Параз?то?д ? Звышпараз?тызм

Гл. таксама: Катэгорыя:Параз?тычныя насякомыя

Параз?тызм можа быць абл?гатным, кал? параз?т не можа ?снаваць без гаспадара, ? часовым або факультаты?ным. Сярод шматклетачных арган?зма?, як?я параз?туюць на насякомых, найбольш вядомыя кляшчы ? нематоды. У сам?м класе насякомых ёсць некальк? спецыял?заваных атрада? параз?та? (тыповы прыклад — пухаеды, вошы, блых?, наезн?к?, вееракрылыя (Strepsiptera)). Нават сярод жуко? ёсць в?ды, як?я параз?туюць на пазваночных, напрыклад бабровыя блых?, як?я з’я?ляюцца эктапараз?там? рачных бабро? роду Castor, род Leptinus на палё?ках, Sliphopsyllus на хахул?. Таксама некаторыя па?днёваамерыканск?я стаф?л?ны з’я?ляюцца эктапараз?там? грызуно?, а ?х трап?чная трыба Amblyopini у стады? ?мага параз?туе на пазваночных.

• 
  Лабковая вош (Phthirus pubis) выкл?кае лабковы педыкулёз ц? фтырыяз
• 
  Чалавечая вош (Pediculus humanus), пераносчык сыпнога ? зваротнага тыфу
• 
  Блыха чалавечая (Pulex irritans), пераносчык узбуджальн?ка чумы
• 
  Вееракрылыя (Strepsiptera), параз?ты пчол ? вос

Параз?то?ды адрозн?ваюцца ад сапра?дных параз?та? тым, што ? вын?ку заб?ваюць свайго гаспадара, а ?х дарослая стадыя жыве свабодна. Большая частка вядомых у свеце параз?то?да? (больш за 50 % ад прыкладна 140 тысяч в?да?) выя?лена ? атрадзе перапончатакрылыя (67 000 в?да?). Самыя важныя параз?то?ды ? межах гэтай вял?кай групы — гэта наезн?к? (Ichneumonidae, бракан?ды, Proctotrupoidea, Platygastroidea ? Chalcidoidea) ? некаторыя восы з бл?шчанак (Chrysidoidea) (Bethylidae, Chrysididae, Dryinidae) ? Vespoidea, як?я парал?зуюць ахвяру. Сярод ?ншых параз?то?да? прысутн?чаюць двухкрылыя насякомыя (больш за 15 тысяч в?да?; асабл?ва сярод сямейства? тах?ны (Tachinidae), Pipunculidae, вял?кагало?к? (Conopidae)), некаторыя жук? (Coleoptera) (каля 4 тысяч в?да?; Ripiphoridae ? Rhipiceridae) ? вееракрылыя (Strepsiptera). У цэлым каля 10 % ус?х насякомых з’я?ляюцца параз?то?дам?.

• 
  Наезн?к Aleiodes indiscretus нападае на вусеня няпарнага ша?капрада
• 
  Наезн?к Peristenus digoneutis, як? коле яйцакладам тлю
• 
  Dolichomitus sp., як? праколвае дра?н?ну для адкладк? яйца ? л?чынку

Звышпараз?тызм. Сярод энтамафага?-наезн?ка? вядомыя выпадк? звышпараз?тызму, або г?перпараз?тызму. У выпадку звышпараз?тызму наз?раецца параз?таванне аднаго параз?та (звышпараз?т, г?перпараз?т) у ?ншым. У гэтым выпадку звышпараз?т завецца параз?там другога парадку, а яго гаспадар — параз?там першага парадку. Напрыклад, наезн?к Asecodes albitarsus заражае мнагаеднага звышпараз?та Dibrachys boucheanus, а ён, у сваю чаргу, можа паражаць наезн?ка? апанталес групавы (Apanteles glomeratus), як?я параз?туюць на вусенях матылё?-бялянак. Звышпараз?тызм досыць шырока распа?сюджаны сярод параз?тычных насякомых, у прыватнасц? ? наезн?ка? сямейства? Ichneumonidae, Encyrtidae ? некаторых ?ншых.

Гнездавы ? сацыяльны параз?тызм

Асно?ныя артыкулы: Сацыяльны параз?тызм у мурашак, Пчолы-зязюл?, Клептапараз?тызм ? Гнездавы параз?тызм

Пчала-зязюля Epeoloides coecutiens не мае свайго гнязда ? сп?ць на гал?нцы.

Некаторыя насякомыя гвалто?на ц? тайна прысвойваюць чужы кармавы (клептапараз?ты) або гнездавы рэсурс (гнездавы ? сацыяльны параз?тызм). Мух?-клептапараз?ты, напрыклад, прадста?н?к? сямейства? Chloropidae ? Milichiidae, наведваюць павуц?ны, крадучы ? павуко? частку ?х здабычы. ?ншыя гэтак жа паступаюць з ктырам? ? мурашкам? роду Crematogaster.

Самка пчол-зязюль ? некаторых вос з падобным? паводз?нам? пран?кае ? гняздо гаспадара ? заб?вае там матку калон??. Затым яна адкладвае свае ?ласныя яйк?, а рабочыя асоб?ны в?ду-гаспадара пасля выкормл?ваюць л?чынак в?ду-параз?та. Менав?та так паступаюць чмял?-зязюл? падрода Psithyrus ? больш за 700 в?да? роду Nomada, як?я параз?туюць на пчолах з рода? Andrena, Lasioglossum, Eucera, Melitta ? Panurgus. Сва?х гнёзда? пчалы-зязюл? не будуюць, ? ? ?х няма апарата для збору пылка, а з-за адсутнасц? апушвання яны знешне больш падобныя на вос, чым на пчол. Некальк? тысяч в?да? пчол-зязюль вядомы ? сямействах Apidae, Megachilidae ? Halictidae.

Гнездавы параз?тызм у мурашак прымае форму сацыяльнага параз?тызму, пры як?м параз?т цалкам або часткова (часова, факультаты?на) ?снуе дзякуючы ?ншым грамадск?м насякомым. Аплодненая самка в?ду-параз?та (Lasius umbratus або рудай лясной мурашк?) пран?кае ? гняздо в?ду-гаспадара (Lasius niger або бурай лясной мурашк? адпаведна), заб?вае ? ?м царыцу, займаючы яе месца, ? пачынае адкладаць свае ?ласныя яйк?. Рабочыя асоб?ны, як?я выйшл? з ?х, паступова засяляюць мурашн?к, змяняючы яго гаспадаро?. Мурашк?-амазонк? (Polyergus) крадуць коканы в?да?-?рабо??, каб тыя затым выконвал? ?се працы па гняздзе.

Абарона ад драпежн?ка?

Гл. таксама: М?м?крыя

Для шмат як?х в?да? насякомых як сродак абароны характэрны танатоз — часавая нерухомасць, пры якой яны прык?дваюцца мёртвым?. Пры верагоднай небяспецы так?я насякомыя звычайна зам?раюць ? падаюць з расл?н на подсц?л. Для мноства насякомых з самых розных с?стэматычных груп таксама характэрны м?метызм — адна з форма? м?м?кры?, якая дасягаецца шляхам падабенства з дэталям? атачэння ц? загадзя неядомым? прадметам?. Мног?я в?ды маюць заступн?цкую афарбо?ку, якая ?м?туе аб’екты нежывой прыроды — сухое л?сце, гал?нк?, кавалачк? кары, птушыны прыплод. Адным з в?да? адпужвальнай афарбо?к? з’я?ляюцца ?вочк?? на крылах. Яны размяшчаюцца на пярэдн?х ?/ц? задн?х крылах ? ?м?туюць вочы пазваночных жывёл. У спакойным стане насякомыя з такой афарбо?кай звычайна сядзяць, скла?шы крылы, а патрывожаныя, раскрываюць пярэдн?я крылы ? дэманструюць адпужвальныя ярка афарбаваныя н?жн?я крылы. Падобная стратэг?я абароны адзначаецца ? мног?х матылё?, шэрагу багамола?, кон?ка?.

• 
  Прадста?н?к? в?ду Phromnia rosea (Мадагаскар), сядаючы на сцябло расл?ны, размяшчаюцца ? пэ?ным парадку, ствараючы ?суквецце?
• 
  Матыль Kallima inachus са складзеным? крылам? выглядае як сух? л?ст
• 
  Палачн?к ?вандро?ны л?ст? (Phyllium)
• 
  Трап?чны кон?к, як? пераймае сухому л?сту
• 
  Hemaris fuciformis ?м?туе чмялё?
• 
  Кон?к Typophyllum erosum

Афарбо?ка ? знешн? выгляд мног?х насякомых на розных стадыях разв?цця тым ц? ?ншым спосабам звязаны з абаронай ад ворага?. Шэраг в?да? валодае дрэнным пахам ? непрыемным смакам або атрутныя, усё гэта роб?ць ?х неядомым?. Паспрабава?шы такое насякомае адз?н раз, драпежн?к? будуць пазбягаць падобны в?д у далейшым. Апасематызм — перасцерагальныя афарбо?ка ? форма цела. Клас?чным прыкладам з’я?ляецца яркая афарбо?ка, пераважна прадста?леная як спалучэнне чырвонага, аранжавага ? жо?тага колера? з чорным, у насякомых, як?я маюць атрутную гемал?мфу: у божых каровак, жуко?-шпанак, матылё?-гел?кан?да? ? мног?х ?ншых. Некаторыя матыл? ? мух? ?м?туюць вос ? чмялё?, напрыклад, мух?-журчалк?, шклянн?цы, бражн?к Hemaris fuciformis, Hemaris tityus. С?напасематызм — несапра?дная, або мюлера?ская м?м?крыя — узгодненыя, падобныя афарбо?ка ? форма цела ? некальк?х розных в?да?, як?я валодаюць разв?тым? ?ншым? сродкам? абароны ад драпежн?ка?. Пры ?мюлера?скай? м?м?кры? в?ды, як?я ?м?туюць адз?н аднаго, у аднолькавай меры неядомыя. Падобныя афарбо?ка ? знешн? выгляд павял?чваюць эфекты?насць адпужвання. Адным з так?х прыклада? з’я?ляецца дзённы парусн?к Papilio laglaizei (Новая Гв?нея), як? пераймае афарбо?ку ? форму крыла? уран?? Alcides agathyrsus

Псе?даапасематызм — сапра?дная, або бейтсава м?м?крыя. Мног?я, пазба?леныя так?х сродка? абароны, як ?неядомасць ? атрутнасць?, часта м?м?крыруюць пад неядомыя в?ды. Пры гэтай форме м?м?кры? в?ды, як?я не маюць ахо?ных механ?зма?, валодаюць так?м? ж афарбо?кай ? формай цела, як адз?н ц? некальк? абароненых в?да?. Гэты в?д м?м?кры? найбольш разв?ты менав?та ? лускакрылых. Так, па?днёваамерыканск?я парусн?к? Papilio bachus, Papilio zagreus, бялянка Dismorphia astynome пераймаюць афарбо?ку ? форму крыла? неядомых в?да? гел?кан?да?. Парусн?к Papilio agestor ?м?туе неядомую дана?ду с?ту (Paratica sita). Шэраг в?да? жуко?-вусачо? (Cerambycidae) часта ?м?туюе джалячых перапончатакрылых.

• 
  Яркая перасцерагальная афарбо?ка сям?кропкавай каро?к?
• 
  Шпанка майка звычайная, якая мае атрутную гемал?мфу
• 
  Адпужвальная афарбо?ка ? выглядзе ?вачэй? на крылах Automeris io
• 
  Ахо?ная афарбо?ка пурпурнай стужачн?цы
• 
  М?м?крыя неядомым в?дам. Papilio laglaizei м?м?крыруе Alcides agathyrsus

Шэраг насякомых, пераважна жук?, маюць вельм? цвёрдыя ? трывалыя покрывы цела, як?я абараняюць ?х у той ц? ?ншай ступен? ад драпежн?ка?. Шэраг жуко? мае жахл?выя ? часам вельм? небяспечныя ск?в?цы: рагачы, жужл?, некаторыя вусачы. Некаторыя насякомыя маюць залозы з атрутным? ? пахучым? сакрэтам?. Самым яскравым прыкладам падобнага спосабу абароны з’я?ляюцца жук?-бамбардз?ры. Яны маюць залозы, як?я выдзяляюць сумесь х?м?чных рэчыва?, як?я, уступаючы ва ?заемадзеянне адно з адным у адмысловай камеры брушка, выкл?каюць экзатэрм?чную рэакцыю ? разаграванне сумес? да 100 °C. Утвораная сумесь рэчыва? вык?дваецца праз адтул?ны на кончыку брушка. Давол? часта сустракаюцца насякомыя, як?я маюць атрутную гемал?мфу. Шэраг в?да? практыкуе сужыццё з абароненым? жывёлам?. Прыкладам можа служыць м?рмекаф?л?я — выгоднае для насякомых сужыццё з мурашкам? ? ?х гнёздах, дзе яны знаходзяць не тольк? абарону, але ? ежу. Некаторыя в?ды насякомых аддаюць перавагу скрытнаму ладу жыцця, жывуць у цяжкадаступных месцах, надзейна абароненых ад ворага?. Мног?я насякомыя вядуць начны спосаб жыцця, як? дзейсна ахо?вае ?х ад магчымых напада? птушак ? ?ншых дзённых драпежн?ка?.

Натуральныя вораг? ? захворванн?

Гл. таксама: Энтамапатагенныя в?русы, Энтамапатагенныя грыбы, Энтамапатагенныя нематоды ? Катэгорыя:Параз?ты насякомых

Argiope bruennichi, як ? мног?я павук?, харчуецца насякомым?.

Мног?я яшчарк? харчуюцца насякомым?.

Рас?ца англ?йская са ?зло?леным?? ёю стракозам? Enallagma cyathigerum.

Натуральным? ворагам? насякомых (энтамафагам?) з’я?ляюцца розныя шматл?к?я патагенныя м?краарган?змы, параз?тычныя ? драпежныя беспазваночныя жывёлы. Таксама насякомыя з’я?ляюцца ежай для мног?х пазваночных жывёл. Насякомыя зн?шчаюцца розным? энтамафагам? на ?с?х стадыях разв?цця.

У наш час сярод м?краарган?зма? вядомыя розныя ?збуджальн?к? бактэрыяльных, в?русных, грыбковых ? пратазойных захворвання? насякомых. Напрыклад, бакулав?русы з’я?ляюцца ?збуджальн?кам? в?русных захворвання? розных в?да?, пераважна лускакрылых. Вядома звыш 400 в?да? грыбо?, як?я выкл?каюць розныя захворванн? насякомых. Усе яны з’я?ляюцца прадста?н?кам? чатырох класа?: ф?кам?цэты, сумчатыя, баз?дыяльныя ? недасканалыя грыбы. З класа ф?кам?цэта? найбольш вядомыя прадста?н?к? роду Entomophthora. З групы сумчатых грыбо? часцей за ?сё параз?туюць в?ды рода? Cordyceps, Hypocrella, Hirsutella, Sporotrichum ? ?нш. Асабл?вую вядомасць маюць некаторыя прадста?н?к? роду Cordyceps у сувяз? з уплывам на паводз?ны насякомых, на як?х яны параз?туюць, напрыклад кардыцэпс аднабок?, як? параз?туе на мурашках, ? кардыцэпс к?тайск? — на вусенях матыля Hepialus armoricanus. Сярод прадста?н?ко? недасканалых грыбо? насякомых дз?вяць грыбы рода? Aschersonia, Aspergillus, Beauveria, Cephalosporium, Cladosporium, Coniothyrium, Spicaria ? ?ншыя. Патагенныя для насякомых бактэры? з’я?ляюцца прадста?н?кам? парадку Eubacteriales. Сярод ?х найбольш часта сустракаюцца кокабактэры?, спора?тваральныя бактэры? ? бясспоравыя палачкападобныя бактэры?. Рэдка ? насякомых таксама выя?ляюць патагенныя в?брыёны. Большасць вядомых патагенных насякомым прасцейшых з’я?ляюцца прадста?н?кам? атрада м?краспарыдый, грэгарын ? шызагрэгарын.

Шырокай групай натуральных ворага? насякомых з’я?ляюцца параз?тычныя чэрв? — нематоды, як? выкл?каюць нематодныя хваробы насякомых. З беспазваночных драпежн?ка?, як?я палююць на насякомых, найбольш шырока распа?сюджаны насякомыя-энтамафаг?, павукападобныя (павук?, скарп?ёны, кляшчы, фаланг? ? да т.п.), мнаганожк?.

Сярод пазваночных насякомым? харчуюцца розныя в?ды рыб, земнаводных (у жаб да 95 % рацыёну), па?зуно?, птушак ? сысуно? (насякомаедныя, кажаны, мурашкаеды, пангал?ны ? трубказубы ? г.д.). Унутры перал?чаных класа? пазваночных маюцца цэлыя групы, як?я спецыял?зуюцца на харчаванн? выключна насякомым?. Таксама насякомыя служаць мног?м ?ншым в?дам як дадатак да асно?най ежы.

Мног?я насякомыя таксама служаць крын?цай харчавання для насякомаедных расл?н, як?х нал?чваецца каля 630 в?да? з 19 сямейства? расл?н, як?я прыстасавал?ся да ло?л? ? пераварвання невял?к?х жывёл. Так?м чынам гэтыя расл?ны дапа?няюць сваё звычайнае а?татрофнае харчаванне (фотас?нтэз) адной з форма? гетэратрофнага харчавання.

Роля ? экас?стэмах

Асно?ны артыкул: Экалог?я насякомых

Насякомыя складаюць каля 90 % ус?х жывёл на Зямл?. Насякомыя адыгрываюць надзвычай важную ролю ? прыродзе, якая вызначаецца ?х в?давой разнастайнасцю ? высокай колькасцю ? б?яцэнозах. Расл?ннаедныя насякомыя па б?ямасе ? шмат разо? перавышаюць ус?х ?ншых жывёл-ф?тафага? ? таму спажываюць асно?ную частку расл?ннага прыросту. Драпежныя ? параз?тычныя насякомыя з’я?ляюцца натуральным? рэгулятарам? колькасц? арган?зма?, як?м? яны харчуюцца. У сваю чаргу, насякомыя — аснова харчавання для шматл?к?х беспазваночных ? пазваночных жывёл.

Насякомыя ?дзельн?чаюць у кругавароце рэчыва? у б?ясферы (выкарысто?ваюць разнастайныя кармы ? сам? з’я?ляюцца кормам для мног?х арган?зма?, выконваюць сан?тарную функцыю), у глеба?тварэнн?, апыляюць расл?ны. Мног?я насякомыя — шкодн?к? расл?н (збожжа ? збожжапрадукта?, лесу, сельскагаспадарчых культур), параз?ты жывёл ? чалавека, пераносчык? ?збуджальн?ка? хвароб (напр., крывасмок?). Некаторых выкарысто?ваюць для атрымання харчовых, лекавых рэчыва?, тэхн?чнай сырав?ны (напр., пчол, ша?капрада?), у б?ялаг?чнай ахове сельскагаспадарчых ? лясных расл?н (напр., божых каровак, жужаля?, наезн?ка?).

Насякомыя як апыляльн?к?

Гл. таксама: Апыленне

Меданосная пчала на кветцы.

Звыш 80 % расл?н Е?ропы апыляюцца насякомым?, ? можна з упэ?ненасцю сказаць, што кветка — вын?к сумеснай эвалюцы? расл?н ? насякомых. Прыстасаванн? кветкавых расл?н для прыцягнення насякомых разнастайныя: пылок, нектар, эф?рныя але?, водар, форма ? афарбо?ка кветк?. Прыстасаванн? насякомых: смактальны хабаток матылё?, грызуча-л?жучы ротавы апарат пчал?ных; адмысловыя пылказборныя апараты — у пчол ? чмялё? шчотачка ? кошык на задн?х нагах, у пчол-мегах?л — брушная шчотачка, шматл?к?я валаск? на нагах ? целе.

Узаемааднос?ны расл?н ? насякомых нярэдка дасягаюць асабл?вай спецыял?зацы?. Напрыклад, люцэрну апыляюць адз?ночныя пчолы, ?нжыр — перапончатакрылыя Blastophaga psenes, юку — юкавая моль. Мадагаскарская арх?дэя ангрэкум па?тарафутавы з вельм? глыбокай кветкавай чашачкай апыляецца адз?ным эндэм?чным в?дам мёртвай галавы Xanthopan morgani praedicta, як?я маюць хабаток да?жынёй 225 мм. Неатрап?чныя арх?дныя расл?ны з падтрыб Stanhopeinae ? Catasetinae апыляюцца выключна арх?дным? пчолам? (Euglossini). Гэтыя ?заемавыгадныя ?заемааднос?ны пчол ? арх?дэй узн?кл? падчас эвалюцы? прыкладна 20 млн гадо? таму. Тольк? самцы займаюцца апыленнем гэтых арх?дэй, як?я не вырабляюць нектар, ? самк? пчол не наведваюць ?х. Падчас наведвання кветк? да галавы або грудзей самца прыл?пае пал?нарый (як? змяшчае пылковыя зерн?), як? апыляльн?к ? перанос?ць на ?ншую кветку.

• 
  Самцы пчалы Euglossa на арх?дэ? Mormodes buccinator (Сурынам)
• 
  Самец пчалы Eucera cinnamomea у кветцы арх?дэ? Alcea setosa з жо?тым пал?н?ем, як? прыл?п да галавы
• 
  Чмял?, апыляльн?к? канюшыны
• 
  Мускусны вусач
• 
  Парусн?к гла?к на кветцы Asclepias curassavica

?ншыя рол?

Мурашк? Pseudomyrmex на гал?нцы акацы?.

Як спажы?цы жывёльных ? расл?нных рэштак насякомыя адыгрываюць важную ролю ? глеба?тварэнн?. Так? ?дзел звязаны не тольк? з разрыхленнем глебы ? ?збагачэннем яе перагноем глебавым? насякомым? ? ?х л?чынкам?, але ? з раскладаннем расл?нных ? жывёльных рэштак — апалага л?сця ? адмерлых частак расл?н, трупа? ? экскрымента? жывёл, адначасова выконваюцца сан?тарная роля ? кругаварот рэчыва? у прыродзе.

Сан?тарную ролю выконваюць наступныя групы насякомых:

• капрафаг? — жук?-гнаяв?к?, мух?-гнаяв?цы, каро?н?цы;
• некрафаг? — жук?-трупаеды, маг?льшчык?, скураеды, мух?-мясаедк?;
• насякомыя — разбуральн?к? адмерлых расл?нных рэштак: дра?н?ны, апалага л?сця ? хво? — жук?-тачыльшчык?, л?чынк? вусачо?, златак, рагахвоста?, камаро?-да?ганожак, мурашк?-шашал?, грыбныя камарык? ? г.д.;
• насякомыя — сан?тары вадаёма? харчуюцца зав?слым? ц? аселым? на дно гн?лым? арган?чным? рэчывам? (дэтрытам) — л?чынк? камаро?-дзяргуно?, або званцо?, а?сян?ка?, ручайн?ка?, чысцяць ваду ? служаць б?я?ндыкатарам яе сан?тарнага стану.

Некаторыя насякомыя здольныя абараняць расл?ны ад ф?тафага?. Напрыклад, каля 10 % в?да? акацый Цэнтральнай Амерык? ахо?ваюцца дра?няным? мурашкам? роду Pseudomyrmex, як?я атрымл?ваюць ад расл?ны гатовы дом ? корм (нектар ? бялковыя цельцы Бельта).

Ф?лаген?я

Паходжанне ? эвалюцыя

Гл. таксама: Палеаэнтамалог?я

Адб?так вымерлай г?ганцкай страказы мегане?ры з размахам крыла? 68 см.

Выкапнёвы ручайн?к у бурштыне.

Усталяванне паходжання класа насякомых сутыкаецца з вызначаным? цяжкасцям?. Ключавая праблема складаецца ? адсутнасц? акамянеласцей, па як?х можна было б усталяваць ф?лагенетычныя аднос?ны насякомых.

Традыцыйна на аснове марфалаг?чных пара?нання? (асабл?ва трахеальных дыхальных с?стэм) найбл?жэйшым? сваякам? насякомых л?чыл? мнаганожак. У адпаведнасц? з гэтым пунктам гледжання абедзве групы аб’ядно?вал? ? таксон ?непа?навусыя? (Atelocerata).

Аднак пабудова ф?лаген?й на падставе паслядо?насцей гена? ? няда?н?я марфалаг?чныя даследаванн? сведчаць, што насякомыя бл?жэйшыя да ракападобных, чым да мнаганожак. Прых?льн?к? гэтай ф?лагенетычнай г?потэзы аб’яднал? ракападобных ? насякомых у адз?ны таксон Pancrustacea. Ракападобныя вядомыя з адклада? ранняга кембрыю (каля 511 млн гадо?), у той час як насякомыя з’я?ляюцца ? палеанталаг?чным летап?се тольк? ? ранн?м дэвоне (каля 410 млн гадо?). Так?м чынам, г?потэза пра паходжанне ракападобных ? насякомых ад адз?нага агульнага продка спараджае часавы прамежак каля 100 млн гадо?, на працягу якога насякомыя пав?нны был? ?снаваць. Адсутнасць рэштак насякомых у палеанталаг?чным летап?се на працягу гэтага перыяду звычайна тлумачыцца тым, што яны не захавал?ся да нашых дзён. Найно?шыя марфалаг?чныя пара?нанн? ? ф?лагенетычныя рэканструкцы? на аснове геномных паслядо?насцей паказваюць, што насякомыя з’я?ляюцца нашчадкам? ракападобных, што добра ?згадняецца з палеанталаг?чным? звесткам?. Аднак марфалаг?чныя ? малекулярныя звестк? не ?згадняюцца пры вызначэнн? найбл?жэйшых сваяко? насякомых сярод ракападобных: марфалаг?чныя звестк? паказваюць на сувязь насякомых з вышэйшым? ракападобным?, а малекулярныя — з жабраног?м?. У адпаведнасц? з апошняй г?потэзай эвалюцыйная гал?на насякомых аддзял?лася ад ракападобных у позн?м С?луры — ранн?м Дэвоне. Прым?ты?ныя продк? насякомых ?снавал? 350 млн гадо? назад у дэвонск?м перыядзе, а верагодна ? яшчэ раней. Найстаражытнейшым насякомым з’я?ляецца дэвонск? в?д Rhyniognatha hirsti (410 млн гадо?) ? Strudiella devonica (385—360 млн гадо?). Да найстаражытных насякомых адносяць цалкам вымерлыя атрады Пратараканы, Паал??давыя, стракозападобныя Archodonata ? Protodonata, Palaeodictyoptera, Diaphanopterodea, Hypoperlida, Megasecoptera, Miomoptera ? Герарыды, знойдзеныя ? карбоне (больш за 300 млн гадо?).

Эвалюцыйная г?сторыя насякомых звязана з г?сторыяй ?ншых жывёл ? расл?н: з асваеннем ?м? сушы ? выкарыстаннем новых экалаг?чных н?ш, як?я ?тварыл?ся ? новых б?яцэнозах. Падчас свайго эвалюцыйнага разв?цця насякомыя ?тварал? новыя формы, мног?я з як?х пасля працяглага ?снавання вым?рал?. Некаторыя з вымерлых форма? адрозн?вал?ся г?гантызмам. Напрыклад, Mazothairos (Palaeodictyoptera) з размахам крыла? да 55 см. Да атрада Protodonata належаць найбуйнейшыя за ?сю г?сторыю Зямл? насякомыя. Гэта Meganeura monyi (знойдзеная ? Францы?, з размахам крыла? 75 см) ? Megatypus з каменнавугальнага перыяду, ? пермск?я Meganeuropsis permiana (ЗША), як?я мел? размах крыла? да 71 см. Знойдзеныя ? Рас?? адб?тк? крыла? пермск?х Arctotypus sinuatus гавораць пра ?х агульныя памеры каля 120 мм. Меркавана, ? ?мага ? ?х н?мфы был? драпежн?кам?. Большасць так?х знаходак уя?ляюць сабой тольк? фрагменты крыла?, ? тольк? ? некальк?х выя?леных асобн?ка? захавал?ся адб?тк? ?ншых частак цела: галавы з буйным? ск?в?цам? ? вял?к?м? вачам?, а таксама адб?тк? грузей ? до?гага брушка. Атрад палеадыктыяптэры — разнастайная група, шырока прадста?леная 320—220 млн гадо? назад буйным? выкапнёвым? насякомым? (да 50 см) з колюча-смактальным ротавым апаратам. Прадста?н?к? атрада пратартаптэр (Protorthoptera) был? звычайныя да пермскага перыяду. Гэта найбольш ранн?я з вядомых выкапня? Neoptera. Для ?х характэрны скурыстыя пярэдн?я крылы, павял?чаная анальная вобласць задн?х крыла? ? добра разв?ты грызучы ротавы апарат. З позняга карбону да ранняй юры вядомы атрад м?ямаптэра (Miomoptera, дробныя насякомыя з до?г?м? крылам?, падобныя да ручайн?ка?), найстаражытнейшы ? найбольш прым?ты?ны атрад з групы насякомых з по?ным ператварэннем.

Сярод насякомых вядомыя атрады, як?я ?снуюць на працягу працяглага часу. Атрад старажытнаск?в?чныя вядомы з дэвонскага перыяду (390 млн гадо?). Атрады а?сян?к?, стракозы, прамакрылыя, тараканы ?снуюць з каменнавугальнага перыяду (350 млн гадо?), клапы, сенаеды, скарп?ёнавы мух?, ручайн?к?, сеткакрылыя, трыпсы, вярблюдк?, цвердакрылыя вядомыя пачынаючы з пермскага перыяду (290 млн гадо?), перапончатакрылыя, тэрм?ты, в?слакрылк?, палачн?к?, двухкрылыя — з трыясу (250 млн гадо?). Так?м чынам, большасць атрада? насякомых ?снуе ?жо звыш 200—300 млн гадо?. У той жа час такая вял?кая група, як матыл?, вядомая тольк? з мелавога перыяду, а багатыя в?дам? ? сучаснай фа?не сямействы, як саранчовыя, тл? з сямейства Aphididae, тэрм?ты з сямейства Termitidae ? вышэйшыя двухкрылыя (Tephritidae, Tachinidae ? ?нш.) вядомыя тольк? тольк? з неагену. Блох? выя?лены ? н?жн?м мелу ? балтыйск?м бурштыне. Выкапн? вошы дакладна вядомыя па знаходках з плейстацэну С?б?ры.

Насякомыя ? чалавек

Выкарыстанне насякомых чалавекам

Выкарыстанне ? ежу

Гл. таксама: Энтамафаг?я

Мурашыныя л?чынк? на рынку ? ?сане (Тайланд).

Са спрадвечных часо? насякомыя адыгрывал? важную ролю ? харчаванн? народа? Афрык?, Аз??, А?страл?? ? Лац?нскай Амерык?, служыл? крын?цай харчу ? для ?ндзейца?, як?я насялял? захад Па?ночнай Амерык?. У разв?тых кра?нах насякомыя звычайна ?спрымаюцца гало?ным чынам як кул?нарная экзотыка. У свеце ? ежу ?жываецца каля 1900 в?да? насякомых: звыш 30 % аб’ёма? спажывання складаюць жук?, 18 працэнта? — вусен?, 14 % — восы, пчолы ? мурашк?, 13 % — кон?к?, цвыркуны ? саранча (ацэнка эксперта? ФАА ААН, 2013 год). Анал?з ядомых в?да? паказвае, што некаторыя на 60—70 % складаюцца з бялку, утрымл?ваюць больш калорый, чым соя ? мяса, а таксама в?там?ны ? м?краэлементы, як?х звычайна бракуе ? расл?нным рацыёне жыхаро? кра?н ?трэцяга свету?. У некаторых абласцях на по?дн? Афрык? за кошт насякомых забяспечваецца да 2/3 спажывання жывёльнага бялку. Л?чынк? жуко? спажываюцца ? ежу чалавекам значна часцей, чым дарослыя асоб?ны, ?х звычайна ядуць сырым? або смажаным?. У Лаосе, М’янме, ?нды?, Тайландзе ? на Ф?л?п?нах буйныя л?чынк? ? кукалк? шэрагу в?да? пласц?н?ставусых жуко? з’я?ляюцца дэл?катэсам у мясцовай кухн?. Л?чынак вусачо? ужываюць у ежу ? Па?днёва-Усходняй Аз??, Шры-Ланцы ? Папуа — Новай Гв?не?. У мясцовых плямёна? Ф?джы дэл?катэсам л?чацца л?чынк? некаторых вусачо?, а ? плямёна? парагвайск?х ?ндзейца? — л?чынк? пальмавых да?ганос?ка? (род Rhynchophorus). Мучных хрушчако? шырока ?жываюць у ежу ? Па?днёвай Амерыцы, у ?нды?, на Бл?зк?м ? Сярэдн?м Усходзе. Смажаных л?чынак хрушчо? ядуць у Францы?, дзе з ?х таксама вараць супы. У Аз?? кукалак тутавага ша?капрада, размата?шы шо?к з кокана, не вык?дваюць, а ?жываюць у смажаным ц? зацукраваным в?дзе. У 1987 годзе ? Тайландзе М?н?стэрства аховы здаро?я ?ключыла кукалак тутавага ша?капрада ? перал?к прадукта?, як?я могуць дапа?няць рацыён для дзяцей дашкольнага ?зросту. Па?днёвая Карэя паста?ляе кансерваваных кукалак тутавага ша?капрада ? аз?яцк?я крамы па ?с?м свеце. У Афрыцы дэл?катэсам л?чацца смажаныя або вэнджаныя вусен? па?л?навочк? Gonimbrasia belina, як?я каштуюць у 4 разы даражэй за звычайнае мяса. У асобных раёнах Па?ночнай Афрык? гэтыя вусен? настольк? папулярныя, што ? сезон ?стотна зн?жаюцца продажы ялав?чыны ? мяса ?ншых жывёл. У Афрыцы саранчу ?жываюць у ежу сырой, смажанай, зваранай у салёнай вадзе ? высушанай на сонцы, а ? Аз?? яе часцей ядуць як закуску.

Л?чынк? сырных мух выкарысто?ваюцца на Сардз?н?? для падрыхто?к? з сарто? сыра пекарына — сыра касу марцу, як? ?я?ляе сабой напа?згн??шую масу з размешчаным? ? ёй жывым? л?чынкам?.

Ша?каводства

Коканы тутавага ша?капрада.

Гл. таксама: Ша?каводства, Шо?к ? Тутавы ша?капрад

Тутавы ша?капрад адыгрывае важную эканам?чную ролю ? вытворчасц? шо?ку. У прыродзе шо?к утвараюць вусен? мног?х в?да? матылё?, ствараючы з яго коканы. Тэкстыльная прамысловасць аддае перавагу тутаваму ша?капраду, прыручанаму чалавекам. Таксама ? ша?каводстве выкарысто?ваюцца к?тайская дубовая па?л?навочка, якую ?жо больш за 250 гадо? разводзяць у К?та?. З яе кокана? атрымл?ваюць шо?к, як? ?дзе на выраб часучы. ?ншыя в?ды ша?капрада? дрэнна разв?ваюцца ? нявол?, таму абмяжо?ваюцца тольк? зборам ?х кокана? у прыродзе. У ша?ковым кокане звычайна ?трымл?ваецца да 3500 м валакна, але разматаць яго ?даецца макс?мум на трац?ну. Сёння ва ?с?м свеце штогод вырабляецца 45 000 тон шо?ку. Гало?ным? паста?шчыкам? з’я?ляюцца К?тай, ?ндыя, Узбек?стан. У ?нды? разводз?цца сатурн?я Attacus atlas, вусен? якой вылучаюць шо?к, як? адрозн?ваецца ад такога ? тутавага ша?капрада — ён карычневага колеру, мацнейшы ? шарсц?сты — т.зв. фагаравы шо?к.

?ншае выкарыстанне

Гл. таксама: Пчалярства ? Судовая энтамалог?я

Меданосныя пчолы на сотах.

Карм?н, атрыманы з кашан?л?.

Са старажытных часо? людз? разводзяць меданосных пчол для атрымання прадукта? пчалярства: воску, мёду, яду, пропал?су, пярг?. Л?чынк? ? кукалк? л?стаеда? афрыканскага роду Diamphidia выдзяляюць яд дыямфатакс?н, як? выкарысто?ваецца бушменам? для змазвання наканечн?ка? атручаных паля?н?чых стрэл. З самак кашан?льнага чарвяца атрымл?ваюць рэчыва карм?н, якое выкарысто?ваецца для атрымання чырвонага фарбавальн?ка. Армянскую кашан?ль выкарысто?вал? для атрымання фарбавальн?ка — ?вардан карм?р?, як? давол? шырока выкарысто?ва?ся ? тэкстыльнай прамысловасц? для афарбо?к? н?так ? пражы для вытворчасц? ткан?н ? дывана?. Мног?я плямёны Афрык?, Па?днёвай Амерык? ? Ак?ян??, выкарысто?ваюць засушаных жуко? (напрыклад златак) ц? ?х бл?скучыя ярка афарбаваныя надкрылы для вырабу розных упрыгожання?, пераважна караля?. Таксама ? якасц? ?прыгожання? могуць нас?ць жывых жуко?. Для вырабу ?жывых брошак? выкарысто?ваюцца некаторыя в?ды жуко? з сямейства заферыд, як?х упрыгожваюць штучным? ц? сапра?дным? кашто?ным? камяням?, а да надкрыла? прымацо?ваюць тонк?я ланцужк?. У канцы XIX стагоддзя агняносныя шча?куны ?вайшл? ? моду ? Парыжы ? выглядзе вячэрн?х упрыгожання?, названых ?жывыя алмазы?. Гэта мода ?першыню ?зн?кла яшчэ сярод мекс?канск?х жанчын, яны ?прыгожвал? сябе жывым? жукам?, як?х клал? ? спецыяльныя цюлевыя мяшэчк? ? прышп?львал? да сукенак. Першыя е?рапейск?я перасяленцы ? Па?днёвай Амерыцы выкарысто?вал? агняносных шча?куно? для асвятлення свайго жылля, а мясцовыя плямёны зда?на прывязвал? ?х да пальца? ног падарожн?чаючы ?начы праз джунгл?, каб асвятляць дарогу. У апошн? час вял?кую папулярнасць набываюць жывыя трап?чныя матыл? ? якасц? нестандартнага ? экзатычнага падарунку на мног?я святы ? ?рачыстасц?, як напрыклад юб?лей ц? вяселле. Насякомыя шырока выкарысто?ваюцца ? энтамадызайне — афармленн? ?нтэр'ера? жылых ? рабочых памяшкання? сабраным? калекцыям? або сувен?рнай ? дэкараты?най прадукцыяй. У судова-медыцынскай экспертызе ?снуе метад вызначэння да?насц? забойства па складзе насякомых-некрафага? ? ?х л?чынак, як?я жывуць на трупе.

Гаспадарчае значэнне

У сусветнай практыцы насякомыя шырока выкарысто?ваюцца для барацьбы з пустазельным? расл?нам?. Напрыклад, Амброз?евы паласаты л?стаед бы? ?нтрадукаваны ? СССР, шэраг кра?н Е?ропы, К?тай ? А?страл?ю з Канады ? ЗША для барацьбы са злосным пустазеллем — амброз?яй. ?ншым яскравым прыкладам служыць спецыяльна завезеная ? 1925 годзе ? А?страл?ю з Уругвая ? з па?ночных раёна? Аргенц?ны кактусавая агнё?ка. Вусен? гэтага матыля дапамагл? пазбав?цца ад завезенага кактуса апунцы?, як?м зарасл? м?льёны гектара? паша?.

Насякомыя таксама паспяхова выкарысто?ваюцца ? якасц? б?ялаг?чнага метаду барацьбы з ?ншым? ж насякомым?-шкодн?кам?. Пахучага красацела пачынаючы з 1906 года неаднаразова ?нтрадукавал? з Е?ропы ? ЗША для барацьбы з вусеням? няпарнага ша?капрада. Адным з найстарэйшых ужывання? б?ялаг?чнай барацьбы са шкодн?кам? л?чыцца выкарыстанне мурашак-ткачо? пры вырошчванн? цытрусавых на по?дн? К?тая. У некаторых кра?нах Е?ропы рассяляюць ? ахо?ваюць гнёзды рыжых лясных мурашак.

Шкодн?к?

Вельм? вял?к?м з’я?ляецца гаспадарчае значэнне насякомых як шкодн?ка? сельскай ? лясной гаспадарк?, як?я пашкоджваюць палявыя, садовыя ц? лясныя культуры. Вял?кую групу шкодн?ка? утвараюць ф?тафаг?, як?я наносяць шкоду розным лясным ? сельскагаспадарчым расл?нам. Асабл?ва трэба адзначыць каларадск?х жуко? ? ?х л?чынак, а таксама саранчу. Вял?кае значэнне маюць насякомыя як шкодн?к? лесу — разнастайныя ? шматл?к?я шкодн?к? дра?н?ны (жук?-вусачы, караеды, златк?, жук?-тачыльшчык?). Мног?я в?ды жуко?-скураеда? з’я?ляюцца небяспечным? шкодн?кам? запаса? жывёльнага ? расл?ннага паходжання, ша?каводства ? музейных калекцый. Яны часта пашкоджваюць гарбарную сырав?ну, футру, пер’е, ва?няныя вырабы, мясныя прадукты, музейныя экспанаты, пудз?лы жывёл, заалаг?чныя ? энтамалаг?чныя калекцы?, гербары?, збожжавыя прадукты. Розныя в?ды тачыльшчыка? могуць таксама пашкоджваць харчовыя прадукты, кн?г?, мэблю, дра?ляныя канструкцы?. Пчалярству шкодз?ць малая пчал?ная агнё?ка ? вял?кая васковая моль. Футра, адзенне з натуральных ткан?н ? мэблю шкодзяць футравая моль, адзежная моль ? мэблевая моль. Вусен? паходных ша?капрада? (Thaumetopoeidae) адрозн?ваюцца здольнасцю да працяглых м?грацый у пошуках ежы, ? пры масавым размнажэнн? могуць выядаць цэлыя гектары лясо? ? лясных мас?ва?.

Насякомыя ? здаро?е чалавека

Гл. таксама: Л?чынкатэрап?я, Ап?тэрап?я ? ?нсектафоб?я

Пасцельны клоп.

Шпанская мушка.

На чалавеку параз?туе цэлы шэраг крывасмактальных насякомых. Блох? з’я?ляюцца пераносчыкам? розных узбуджальн?ка? захворвання? чалавека ? жывёл. Усталявана, што каля 60 в?да? блох можа перадаваць у прыродзе больш за 25 розных захворвання?, у тым л?ку чуму, сыпны тыф, тулярэм?ю, бруцэлёз ? ?ншыя. Таксама блох? могуць быць прамежкавым? гаспадарам? некаторых гельм?нта? (гарбузападобны цэпень, пацучыны цэпень, дыраф?ляры?). Параз?туюць на чалавеку таксама ? вошы, як?я маюць строгую спецыф?чнасць да свайго гаспадара: лабковая ? чалавечая. Апошняя, маючы 2 падв?ды — адзежная ? гала?ная, з’я?ляецца пераносчыкам так?х захворвання?, як сыпны ? зваротны тыф. Пасцельны клоп таксама з’я?ляецца распа?сюджаным бытавым крывасмактальным эктапараз?там чалавека. Шэраг трап?чных в?да? Reduviidae харчуецца кро?ю цеплакро?ных жывёл ? чалавека (уя?ляюць як бы пераход ад драпежн?ка? да параз?та?). Мух? цэцэ жывуць у трап?чнай ? субтрап?чнай Афрыцы ? з’я?ляюцца пераносчыкам? трыпанасамоза? — захворвання? жывёл ? чалавека, больш вядомых як сонная хвароба. Авадн? ? л?чынкавым стане параз?туюць на розных свойск?х жывёлах ? на людзях. Самк? большасц? в?да? сляпнё? ? камаро? п’юць кро? цеплакро?ных жывёл, уключаючы чалавека.

Буйныя жук? з подсемейства скарабе?на? могуць з’я?ляцца прамежкавым? гаспадарам? шэрагу гельм?нта?, у тым л?ку патагенных для хатн?х жывёл ? часам чалавека. У Па?днёвай ?нды? ? Шры-Ланцы ?снуе яшчэ адна параз?талаг?чная праблема, звязаная з прадста?н?кам? падсямейства скарабе?нова?. Сярод мясцовага насельн?цтва ?зн?кае хвароба к?шачн?ка, якая прая?ляецца крывавай дыярэей, якая атрымала назву ?скараб?аз?, якая выкл?каецца некаторым? дробным? в?дам? Onthaphagus. Гемал?мфа жуко? некаторых сямейства? утрымл?вае атрутныя рэчывы, у прыватнасц? кантарыдз?н. Яе трапленне ? арган?зм чалавека пераральна можа выкл?каць сур’ёзныя атручванн? ? нават смерць. Асабл?ва атрутная гемал?мфа божых каровак, краснакрыла?, малашак ? шпанко?. Прадста?н?к? апошняга сямейства могуць вылучаць кропл? гемал?мфы, якая пры кантакце са скурай выкл?кае х?м?чныя апёк?. Вусен?чны дэрматыт абумо?лены раздражненнем скуры валас?нкам? вусеня? некаторых в?да?, пасля пран?кнення ? скуру шчац?нак ? валас?нак вусеня, як?я змяшчаюць такс?чныя рэчывы, аналаг?чныя па сва?м х?м?чным складзе кантарыдз?ну. Суправаджаецца разв?ццём запаленча-эксудаты?най рэакцыяй скурных пакрова?.

Высушаныя жук? шпанскай мушк? (Lytta vesicatoria) раней ужывал?ся ? аптэкарскай справе для вырабу т. зв. ?нары?нага пластыру? ? выкарысто?вал?ся ? якасц? прыроднага афрадыз?ака. Таксама ? медыцынск?х мэтах прымяняецца сп?ртавая выцяжка з жуко? стаф?л?н?да?-с?някрыла? роду Paederus, якая падвышае акты?насць клеткавага ?мун?тэту. У нетрадыцыйнай медыцыне для лячэння цэлага шэрагу захворвання? выкарысто?ваецца чарнацелка Ulomoides dermestoides, а таксама сп?ртавы настой з акукляючыхся вусеня? пчал?най агнё?к?. Аднак навуковых доказа? эфекты?насц? такой тэрап?? няма.

Ап?тэрап?я з’я?ляецца комплексам метада? лячэння розных хвароба? чалавека з ужываннем жывых пчол, а таксама прадукта? пчалярства. Асно?ным? прадуктам?, што выкарысто?ваюцца ? ап?тэрап?? з’я?ляюцца мёд, кветкавы пылок, пропал?с ? матачнае малачко, пярга, воск ? пчал?ны яд.

У часы Першай сусветнай вайны атрымала распа?сюд л?чынкатэрап?я — методыка ачыстк? ран ад мёртвых ткан?н ? нагнаення пры дапамозе л?чынак Calliphoridae. С?лкуючыся раскладаючым?ся ткан?нам? ран, яны выдаляюць ?х, а сва?м? вылучэнням? перашкаджаюць размнажэнню патагенных бактэрый. Таксама, яны вылучаюць аланта?н, як? спрыяе гаенню ран. У нашы дн? выкарысто?ваюцца спецыяльна выгадаваныя стэрыльныя л?чынк? мух Lucilia, Calliphora ? ?нш. Дадзены метад выкарысто?ваецца ? сёння ? некаторых медыцынск?х цэнтрах Е?ропы ? ЗША. У некаторых частках свету (у асно?ным у Афрыцы ? Па?днёвай Амерык?) вял?к?я мурашы, асабл?ва качавыя, выкарысто?ваюцца пры зашыванн? ран падчас х?рург?чных аперацый. Ск?в?цам? мурашак захопл?ваюць кра? раны ? ф?ксуюць ?х на месцы, затым цела насякомага адразаюць.

Вывучэнне насякомых

Энтамалог?я

Чарлз Роберт Дарв?н яшчэ ? маладосц? захап??ся энтамалог?яй ? ста? калекцыянаваць жуко?.

Асно?ныя артыкулы: Энтамалог?я ? Г?сторыя энтамалог??

Вывучэннем насякомых займаецца энтамалог?я ? шматл?к?я яе падраздзелы: дыптэралог?я (навука аб двукрылых насякомых), калеаптэралог?я (аб жуках), леп?даптэралог?я (аб матылях), м?рмекалог?я (аб мурашках), ортаптэралог?я (аб прамакрылых) ? мног?я ?ншыя.

Першыя п?сьмовыя сведчанн? ?ваг? чалавека да насякомых знойдзены ? пап?русах Старажытнага Ег?пта ? ас?рыйскага кл?нап?су, як?я ?трымл?ваюць ап?сання нашэсця саранчы. Згадк? пра саранчу таксама маюцца ? летап?сным зборы ?Пачатковым? (1073 год) ? ? ?Аповесц? м?нулых часо??. Арыстоцель у сваёй с?стэме жывёл аднос?? насякомых да групы ?жывёлы без крыв??. Даследаванн? анатом?? ? разв?цця насякомых планамерна праводз?л? ? XVII стагоддз? Марчэла Мальп?г? ? Ян Свамердам, як?я прапанавал? клас?ф?каваць ?х па спосабе ператварэння. У XVIII стагоддз? Карл Л?ней удасканал?? гэтую клас?ф?кацыю. Навуковая г?сторыя энтамалог?? бярэ свой пачатак прыкладна з XVIII стагоддзя, кал? яна папа?нялася новым? ведам? дзякуючы працам натурал?ста? ? падарожн?ка?.

У XIX стагоддз? адбылося бурнае разв?ццё энтамалог??, была апубл?кавана вял?кая колькасць работ па б?ялог??, марфалог??, с?стэматык? насякомых. Асобна варта згадаць пра даследаванн? б?ялог?? ? паводз?н насякомых, як?я праводз?л?ся французск?м натурал?стам Жанам Анры Фабрам. На мяжы XIX ? XX стст. зарадз?л?ся прыкладныя энтамалаг?чныя дысцыпл?ны, так?я як сельскагаспадарчая ? лясная энтамалог?я. У XX стагоддз? адбылося павел?чэнне энтамалаг?чных даследавання?, разв?ццё ?с?х гал?н энтамалог??, закладанне асно? сучаснай клас?ф?кацы? насякомых, таксама был? распрацаваны пытанн? ф?з?ялог?? насякомых, прынцыпы экалаг?чнага вывучэння, х?м?чныя ? б?ялаг?чныя метады барацьбы з шкодн?кам?.

Сярод вядомых энтамолага? так?я найбуйнейшыя б?ёлаг?, як Чарлз Роберт Дарв?н ? Карл фон Фрыш (нобеле?ск? ла?рэат 1973 года), п?сьменн?к Уладз?м?р Набока? ? двойчы ла?рэат Пул?тцэра?скай прэм?м прафесар Эдвард У?лсан. Лабараторы? ? кафедры энтамолаг? ?снуюць у мног?х найбуйнейшых ?нстытутах (напрыклад, у З?Н РАН) ? ?н?верс?тэтах (з 1925 года — у МДУ, з 1919 года — у СПбДУ, з 1920 года — у МСГА). Да найстарэйшых энтамалаг?чных таварыства? належаць Энтамалаг?чнае таварыства Францы? (1832), Карале?скае энтамалаг?чнае таварыства Лондана (1833), Рускае энтамалаг?чнае грамадства (1859) ? ?ншыя. Свае навуковыя працы яны публ?куюць у шматл?к?х энтамалаг?чных часоп?сах. З 1910 года рэгулярна праводзяцца м?жнародныя энтамалаг?чныя кангрэсы (24-ы прайшо? у 2012 годзе ? Тэгу, Па?днёвая Карэя).

Развядзенне насякомых

Асно?ны артыкул: ?нсектарый

Развядзенне насякомых звычайна ажыцця?лялася ? навуковых мэтах або для б?ялаг?чнай барацьбы з шкодн?кам? сельскай ? лясной гаспадарк?. Пераважна праводз?л?ся масавыя гадо?л? драпежных або параз?тычных насякомых. З павел?чэннем колькасц? калекцыянера?, у шэрагу кра?н у канцы XX стагоддзя стал? стварацца фермы па гадо?л? насякомых, пераважна матылько?. Найбольш вядомыя з ?х — востра? П?нанг у Малайз??, Булола на Новай Гв?не?, Сац?па ? Па?днёвай Амерыцы.

У апошн? час усё часцей развядзенне насякомых праводз?цца ? эстэтычных ? камерцыйных мэтах. Павял?чваецца колькасць ?нтэрнэт-сайта?, прысвечаных развядзенню, зместу, а таксама наступнай продажы жывых насякомых. У некаторых кра?нах захапленне ?трыманнем ? развядзеннем жывых насякомых стала распа?сюджаным хоб?. Асабл?ва шырока яно распа?сюджана ? Япон?? ? на Тайван?.

У некаторых гарадах ?снуюць публ?чныя ?нсектары?, прызначаныя для ?трымання, гадо?л? ? выводз?на? насякомых. Найбуйнейшым ?нсектарыем у свеце з’я?ляецца Монрэальск? ?нсектарый, заснаваны ? 1990 годзе энтамолагам Жоржам Бросарам. Частай формай ?нсектарыя з’я?ляюцца шматл?к?я ? нашы дн? т. зв. ?Сады матылько??.

Калекцыян?раванне

Фрагмент выставачнай леп?даптэралаг?чнай калекцы?.

Асно?ны артыкул: Энтамалаг?чная калекцыя

Насякомыя з’я?ляюцца папулярным аб’ектам для калекцыянавання, як навуковага, так ? аматарскага. Гэта абумо?лена вял?кай колькасцю в?да?, ?х шырок?м распа?сюджваннем па ?сёй Зямл?, а таксама вял?кай разнастайнасцю ?х форма?, памера? ? афарбовак. Найбольш частым? аб’ектам? калекцыян?равання з’я?ляюцца прадста?н?к? матылё? ? жуко?. Энтамалаг?чныя калекцы? падзяляюць на прыватныя ? навуковыя. Прыватныя ? большай меры носяць аматарск? характар ? часам арыентаваны на эстэтычнасць, разнастайнасць ? эфектнасць сабраных асобн?ка?. Навуковыя калекцы? прадста?лены фондам? музея?, ун?верс?тэта?, навукова-даследчых ?нстытута? ? г. д. Так?я калекцы? зб?раюцца навуковым? работн?кам?, як?я праводзяць спецыял?заваныя даследаванн? насякомых. Навуковыя калекцы? прынята падзяляць на выставачныя — прызначаныя для ?сеагульнага агляду — ? фондавыя, доступ да як?х маюць тольк? навуковыя супрацо?н?к?. Аснову фонда? музея? часта складаюць прыватныя калекцы?, завешчаныя калекцыянерам? або набытыя ? ?х нашчадка?.

У навукова-даследчай сферы

Drosophila melanogaster — найбольш важны для навуковых даследавання? в?д дразаф?л, шырока выкарысто?ваецца ? навуковых мэтах пачынаючы з работ Томаса Ханта Моргана па генетыцы пола ? храмасомнай тэоры? спадчыннасц?.

Гл. таксама: Б?ён?ка ? Drosophila melanogaster

Ун?кальныя з пункту гледжання сучаснай тэхн?к?, морфаф?з?ялаг?чныя ?ласц?васц? будовы насякомых у апошн?я гады ствараюць перспектывы выкарыстання дадзеных прынцыпа? у тэхн?цы ? ?нжынеры? на аснове б?ён?к?. Хада насякомых ц?кавая з паз?цы? распрацо?к? альтэрнаты?нага спосабу перамяшчэння для робата?, як?я здольныя перасякаць мясцовасць, недаступную для колавых машын. Перспекты?ным з’я?ляецца вывучэнне аэрадынам?чных асабл?васця? будовы насякомых ? ?х палёту з наступным ужываннем атрыманых дадзеных у сучаснай ав?яцы?. ?снуе некальк? праекта? па распрацо?цы датчыка? ?нфрачырвонага выпраменьвання ? фатонных сэнсара? на аснове нанаструктур лускав?нак крыла? матылько? Морфа. Невял?к?я памеры, каротк? жыццёвы цыкл ? прастата культывавання дазвол?л? выкарысто?ваць шэраг в?да? дразаф?л як мадэльныя аб’екты генетычных даследавання?. В?д Drosophila melanogaster бы? неад’емнай часткай генетычных даследавання?, храмасомнай генетык?, б?ялог?? разв?цця ? эвалюцы? арган?зма?. Даследаванн? генетычных асабл?васця? дразаф?л могуць дапамагчы зразумець гэтыя працэсы ? для ?ншых э?карыёта?, у тым л?ку чалавека.

У культуры

Гл. таксама: Катэгорыя:Выдуманыя казурк?

Прыклад старажытнаег?пецкага надп?су з выявай пчалы.

Старажытнаег?пецк? кудмень у форме свяшчэннага скарабея.

Георг Флегель. Нацюрморт з жуком-аленем.

?Матыл??. Карц?на В. фон Ка?льбаха (каля 1860).

У вераваннях, м?фах, с?мвал?зме

У самых старажытных м?фах ? вераваннях чалавецтва можна знайсц? згадк? насякомых. У Старажытным Ег?пце асабл?ва шанава?ся свяшчэнны скарабей, у Гел?опал? л?чы?ся ?васабленнем бога Атума. Для ег?пцян ён увасабля? жыццё ? самаадраджэнне, яго назва хепры было сугучна дзеяслову хэпер (?быць, станав?цца?). Ф?гурк? скарабея?, зробленыя з кашто?ных ц? вырабных камянё?, служыл? пячаткам?, кудменям? ? ?прыгожванням?. Ф?гурку скарабея з нап?саным? на ?м загаворам? ?кладвал? на месца сэрца пры мум?ф?кацы? людзей ? свяшчэнных быко?. ?Жук на грэцк?м арэху? з’я?ляецца адной з традыцыйных японск?х нэцке. Сам жук пры гэтым с?мвал?зуе прадвесн?ка шчасл?вых падзей.

У эпоху палеал?ту адным з насякомых, як?я прадста?лял? баг?ню ?Вял?кую мац??, бы? матылёк. У ацтэка? матылёк бы? адным з атрыбута? бога расл?ннасц?, вясны ? кахання Шочып?ль?. Па павер’ях па?днёваамерыканск?х ?ндзейца? морфа — гэта душы памерлых людзей, як?я ?мкнуцца ?высь, а мясцовую назву гэтых матылько? можна перавесц? як ?часц?ца неба, якая ?пала на зямлю?. Старажытныя рымляне л?чыл?, што матыльк? — гэта кветк?, як?я сарва? вецер. Таксама яны называл? матылько? ?feralis? — ?лютая?, ? верыл?, што яны могуць прадказваць войны. У К?та? матылёк з’я?ляецца ?васабленнем не?м?ручасц?, багацця, закаханасц?, лета.

У шумера-акадскай м?фалог?? чырвоныя мурашы л?чыл?ся пасланцам? баг?н? падземнага свету Эрэшк?галь, а б?тва чырвоных мурашак у чыей-небудзь хаце разглядалася ? л?ку прадвесця?. Па вядомым грэцк?м м?фе, Зе?с ператвары? мурашак выспы Эг?на ? людзей, зраб??шы ?х царом свайго сына Эака — так з’яв?лася племя м?рм?даняна?, як?я ?дзельн?чал? ? Траянскай вайне пад правадырствам Ах?ла. Згодна з друг?м варыянтам, м?рм?даняне пашл? ад героя М?рм?дона, сына Зе?са, як? зача? яго ад Е?рымедусы, ператвары?шыся ? мураша.

У к?но ? музыцы

Гл. таксама: Катэгорыя:Ф?льмы пра насякомых

У к?нематографе насякомыя часцей з’я?ляюцца ? ф?льмах жаха? як ?стоты, што наводзяць страх — ф?льмы ?Them!?, ?Empire Of The Ants?, ?Glass Trap?, ?Deadly Invasion: The Killer Bee Nightmare?, ?Mosquito?, ?The Bone Snatcher?, ?The Hive?, ?It Happened at Lakewood Manor? ?The Naked Jungle?, ?Caved In: Prehistoric Terror?, ?Starship Troopers?. Матыльк? ? якасц? цэнтральных вобраза? ф?гуруюць у цэлым шэрагу к?наф?льма?. Напрыклад, ?The Blue Butterfly? 2004 года, ?Le papillon? 2002 года. Пэ?ную ролю адыгрывае матылёк бражн?к мёртвая галава ? ф?льме рэжысёра Джонатана Дэм? ?The Silence of the Lambs? (?Ма?чанне ягнят?), як? бы? зняты па матывах аднайменнага рамана Т. Харыса. Маньяк-забойца кладзе кукалку гэтага матылька ? рот сва?м ахвярам. Першы ? свеце лялечны ан?мацыйны ф?льм ?Lucanus Cervus? Уладз?слава Старэв?ча прысвечаны б?тве жуко?-аленей. Тыя ц? ?ншыя насякомыя з’я?ляюцца героям? так?х мультф?льма?, як ?Antz?, ?A Bug’s Life? ? ?Minuscule?, ?Bee Movie?, мультсерыяла пра пчолку Маю ?Die Biene Maja und ihre Abenteuer? ? мног?х ?ншых. У ?х насякомыя пераважна адлюстро?ваюцца ? выглядзе антрапаморфных персанажа?.

У назвах брытанскага гурта ?Adam and the Ants? (?Адам ? мурашк??) ? некаторых яго песень пазначаныя мурашк? (с?нгл ?Antmusic? бы? на друг?м месцы ? студзен? 1981 года ? UK Singles Chart). С?мвалам рок-гурта ?Journey? з’я?ляецца свяшчэнны скарабей, як? таксама намаляваны (звычайна ляц?ць, з распра?леным? крылам?) на вокладках большасц? альбома?. Мурашка выя?лена на лагатыпе адной з найуплывовейшых электронных груп ?The Prodigy?. Вобраз матылько? часта ?зн?кае ? папулярнай музыцы: ?снуе амерыканская рок-група ?Iron Butterfly?, а таксама песн? ?Scorpions? — ?Yellow Butterfly?, ?Crazy Town? — ?Butterfly?, Майкла Джэксана — ?Butterflies?, ?HIM? — ?Wings of a butterfly?, ?Diary of Dreams? — ?Butterfly Dance?, ? мног?я ?ншыя.

У выя?ленчым мастацтве

Насякомых часта малявал? на сва?х палотнах мног?я мастак?, сярод ?х Ян Брэйгель Старэйшы, Ян Дав?дс дэ Хем, Бальтазар ван дэр Аст, Амброс? Босарт, Якаб ван Хюльсданк, Георг Флегель, Ганс Гофман. Мастацк?я выявы матылько? з да?н?х часо? ?снуюць у мног?х сусветных культурах. Першыя з ?х вядомыя па старажытнаег?пецк?х фрэсках, узростам 3500 гадо?. Навочным? малюнкам? матылько? служаць так?я карц?ны, як ?Паля?н?чы на матылько?? Карла Шп?цвега, ?Матыльк?? (?Schmetterlinge?) В. фон Ка?льбаха (каля 1860), ?Матыльк?? (?Бабочки?) В. Д. Паленава. Жука-аленя на сва?х палотнах неан?мал?стычнай тэматык? часта малява? Альбрэхт Дзюрэр. Сярод шматл?к?х нак?да? Леанарда да В?нчы ёсць малюнак жука-вусача. На некальк?х карц?нах Сальвадора Дал? сустракаюцца мурашк?.

У л?таратуры ? паэз??

?люстрацыя да байк? Эзопа ?Мурашка ? кон?к?.

Стано?чыя вобразы насякомых (часцей у выглядзе мурашак або пчол) часта выкарысто?вал?ся ? казках, байках ? дз?цячых апавяданнях у якасц? ?зору працав?тасц? ? ?заемадапамог?. Напрыклад, у байцы Эзопа ?Мурашка ? кон?к? (?Τ?ττιξ κα? μ?ρμηκε??) адным з гало?ных героя? з’я?ляецца антрапаморфная мурашка. Мурашк? таксама згадваюцца ? рэл?г?йных тэкстах, уключаючы Б?бл?ю (?Кн?га прыпавесця? Саламонавых?), Каран ? ?ншыя.

Падыдз? да мурашк?, гультаю, паглядз? на шлях? яе ? будзь мудры. Няма ? яе н? валадара, н? прыста?ленага, ан? ?пра?цы, а яна рыхтуе летам свой хлеб, зб?рае ? час жн?ва пракорм свой. — Б?бл?я. ?Кн?га прыпавесця? Саламонавых?

Мурашк? — народ нядужы, але летам назапашваюць ежу сваю. — Б?бл?я. ?Кн?га прыпавесця? Саламонавых?

Розныя насякомыя з’я?ляюцца персанажам? казк? ? вершах Макс?ма Багданов?ча ?Мушка-зелянушка й Камарык — насаты тварык?, Карнея Чуко?скага ?Муха-цакатуха? (?Муха-Цокотуха?), а таксама казк? В?тал?я Б?янк? ?Как муравьишка домой спешил?. С?н? вусень з’я?ляецца героем кн?г? ?Ал?с?ны прыгоды ? дз?воснай кра?не? англ?йскага п?сьменн?ка Лью?са Кэрала. ?The Very Hungry Caterpillar? — дз?цячая кн?жка з малюнкам? амерыканскага п?сьменн?ка Эрыка Карла. Тэкст кн?г? ?я?ляе сабой г?сторыю вусеня перад яго ператварэннем у матыля, а сама кн?га выдаецца на кардонных л?стах з дз?ркам?, ?праедзеным?? вусенем.

У мастацкай л?таратуры матыл? часцей выступал? ? якасц? с?мвала свабоды, любов? ? надзе?.

М?ма вобраза матылько? не прайшл? ? мног?я п?сьменн?к?, у тым л?ку ? Эдгар По. Выдатны ? страшнаваты матылёк бражн?к мёртвая галава ап?саны ?м у апавяданн? ?The Sphinx?. Матылёк з празрыстым? крылам? Hetaera esmeralda ста? цэнтральным с?мвалам рамана Томаса Мана ?Доктар Фа?стус? (?Doktor Faustus?).

Выдуманыя г?ганцк?я даг?старычныя мурашы прысутн?чаюць у фантастычным рамане Уладз?м?ра Обручава ?Плутония?. Чалавечае грамадства, арган?заванае па прынцыпе мурашн?ка, ап?сана ? навукова-фантастычным рамане Фрэнка Герберта ?Hellstrom’s Hive?.

У нум?зматыцы ? ф?латэл??

Беларуская калекцыйная манета ?Легенда пра пчалу?, рэверс.

Насякомых малююць на паштовых марках (часцей матылько?, пчол ? жуко?), а часам яны таксама з’я?ляюцца на манетах ? грашовых банкнотах. Прыкладам, мурашк? ёсць на добрым боку срэбных манет Баспорскага царства. ?снуе здагадка, што яны был? выпушчаны ? антычным горадзе М?рмек??, заснаваным грэкам? ? сярэдз?не VI стагоддз? да н.э. на беразе Керчанскага прал?ва. На манетах, адчаканеных пад канец VII стагоддз? да н.э., прысутн?чаюць выявы жуко? — на аверсе манеты 1/24 статэра 600—550 гг. да н.э. адлюстраваны крылаты скарабей. На срэбным аболе, як? чакан??ся ? Атыцы ? 545—515 гг. да н.э., таксама адлюстраваны скарабей. На срэбнай манеце вартасцю 1 новазеландск? долар, выпушчанай на Астравах Кука, выя?лена златка Themognatha variabilis, а на польскай бронзавай манеце нам?налам 2 злотыя — жук-алень. У Прыднястро?? ? 2006 годзе была выпушчана срэбная манета вартасцю 100 рублё? з выявай самца ? самк? жука-аленя. На аверсе памятнай манеты з медна-н?келевага сплаву Банка Латв?? вартасцю 1 лат, выпушчанай у 2003 годзе, таксама ёсць мурашк?. У 2006 годзе Вануату выпусц?ла набор з 6 пасярэбраных манет ?Матыльк??, вырабленыя з ужываннем тэхналог?? друку. У 2017 годзе выпушчана беларуская калекцыйная манета нам?налам 20 рублё? ?Легенда пра пчалу?.

• 
  Porphyrophora hamelii, Армен?я, 2006
• 
  Каро?ка сям?кропкавая. Беларусь, 2015
• 
  Рагаты дзедка. Беларусь, 2010
• 
  Жук-алень. Беларусь, 2001

У геральдыцы

Гл. таксама: Пчала ? геральдыцы ? Мурашка ? геральдыцы

Пчолы сустракаюцца на больш чым трохстах гербах, ? ?х ная?насць там нясе розны сэнс, прыкладам працав?тасць. Той жа сэнс укладзены ? выяву на гербах мурашак, а выява матыля азначае нясталасць. У Рас?йскай ?мперы? Ферганская вобласць, а таксама больш за два дзясятк? гарадо? ? раёна? мел? ц? маюць выяву матылько? ц? вусеня? на сва?х гербах. Прытым да ?гаварк?х? можна аднесц? гербы гарадо? Ферганскай вобласц?, праз як?я праходз?? Вял?к? ша?ковы шлях.

• 
  Герб Кл?мав?ча? (Беларусь)
• 
  Герб Чэрвеня (Беларусь)
• 
  Герб В?дза? (Беларусь)
• 
  Герб горада Тамбо? (Рас?я)
• 
  Ах’я, Пылвамаа (Эстон?я)
• 
  Папск? герб, Урбан VIII

У сучаснай культуры

Насякомыя з’я?ляюцца папулярным? аб’ектам? ? сучаснай культуры. ?х выявы, у той ц? ?ншай ?нтэрпрэтацы?, часта з’я?ляюцца на вокладках навуковых кн?г аб прыродзе ? мастацк?х твора?; на рэкламных плакатах ? постарах к?настужак, на вокладках музычных дыска? ? ? музычных в?дэакл?пах, на керам?чных ? ювел?рных вырабах. Найбольшай папулярнасцю карыстаюцца выявы матылько?.

У 1938 годзе ? дал?не рак? Дарл?нг а?страл?йск?я фермеры пастав?л? помн?к вусеням кактусавай агнё?к? (Cactoblastis cactorum), адмыслова завезеным у 1925 годзе з Па?днёвай Амерык?, як?я выратавал? м?льёны гектара? паш А?страл?? ад зарастання кактусам? роду апунцыя. У 1919 годзе ? горадзе Энтэрпрайз на по?дн? штата Алабама ?сталявал? помн?к прысвечаны бава?нянай шашолцы — гало?наму шкодн?ку баво?н?ка. У Польшчы жуку — герою верша Яна Бжэхвы ? 2002 годзе бы? усталяваны помн?к (Шчэбжэшын). Насякомыя, пераважна матыльк?, был? абраны знакам? ? асобных штатах ЗША. У 17 штатах знакам абрана меданосная пчала. У некаторых штатах абраны па два знак? з л?ку насякомых.

• 
  Помн?к вусеням кактусавай агнё?к? ? штаце Кв?нсленд, А?страл?я (1938)
• 
  Помн?к жуку ? Польшчы (2002, Шчабжэшын)
• 
  Помн?к мурашцы (Гётэбарг, Швецыя)
• 
  Помн?к жуку (Брысталь, Англ?я)
• 
  Скарабей (гран?тная скульптура, Карнакск? храм, Луксор, Ег?пет)

У кра?нах Па?днёва-Усходняй Аз?? карыстаецца папулярнасцю забава ? азартны в?д спорту, як? нос?ць назву ?ба? жуко??. Ён уя?ляе сабой спаборн?цтва пам?ж самцам? жуко? (дупляко?, радзей — рагачо?), гаспадары як?х нацко?ваюць ?х аднаго на другога (часта ? якасц? стымулу выкарысто?ваецца самка). Гледачы робяць ста?к? на перамогу аднаго з жуко?. У Тайландзе для гэтых мэт выкарысто?ваюць самцо? Xylotrupes gideon, а ? Япон?? папулярныя паядынк? пам?ж самцам? жуко?, як?я адносяцца да розных в?да?.

За?ваг? па ахове

Б?яразнастайнасць насякомых знаходз?цца пад пагрозай зн?кнення ва ?с?м свеце. Ная?ныя тэмпы зн?жэння колькасц? ? в?давой разнастайнасц? энтамафа?ны могуць прывесц? да зн?кнення 40 % в?да? насякомых цягам наступных некальк?х дзесяц?годдзя?. Гэтым? адмо?ным? тэндэнцыям? ? наземных экас?стэмах найбольш закранула атрады лускакрылых, перапончатакрылых ? цвердакрылых, а чатыры цесна звязаныя з вадой атрады (стракозы, вяснянк?, ручайн?к? ? а?сян?к?) ужо страц?л? значную частку в?да?.

У вын?ку гаспадарчай дзейнасц? чалавека: высечк? лясо?, узворвання цал?нных стэпа? ? сенажацей, асушвання балот, ужывання ?нсектыцыда? ? г.д. колькасць мног?х в?да? насякомых у значнай меры скарац?лася, а некаторыя з ?х знаходзяцца на гран? вым?рання. На памеры папуляцы? ?плываюць змены ? в?давой разнастайнасц? расл?ннасц? месца? рассялення. У першую чаргу ? групе рызык? знаходзяцца в?ды насякомых, як?я жывуць на абмежаванай тэрыторы?, або харчуюцца расл?нам? тольк? аднаго в?ду. Навучна-дырэкты?най падставай арган?зацы? аховы рэдк?х в?да? ? тых, як?я знаходзяцца пад пагрозай зн?кнення, у мног?х кра?нах служыць Чырвоная кн?га. Чырвоная кн?га Рэспубл?к? Беларусь уключае 87 в?да? насякомых. Перал?к насякомых, экспарт, рээкспарт ? ?мпарт як?х рэгулюецца ? адпаведнасц? з Канвенцыяй аб м?жнародным гандл? в?дам? дз?кай фа?ны ? флоры, як?я знаходзяцца пад пагрозай зн?кнення (С?ТЭС), складаецца з 66 в?да?. У Чырвоны сп?с в?да? пад пагрозай (The IUCN Red List of Threatened Species), як? публ?куецца М?жнародным саюзам аховы прыроды ? прыродных рэсурса? (МСАП), унесена 1357 рэдк?х ? пад пагрозай зн?кнення в?да? насякомых, з ?х 58 в?да? — вымерл?, адз?н — зн?к у дз?кай прыродзе, 226 в?да? — знаходзяцца на мяжы зн?кнення, 419 в?да? — вым?раюць, 653 в?да? — уразл?выя. Усяго на сайце МСАП перал?чана 6912 в?да? насякомых з ул?кам в?да?, ?нфармацы? аб як?х недастаткова (Data Deficient, 1859 в?да?), бл?зк?я да ?разл?вага станов?шча (Near Threatened, 413 в?да?) або чыё станов?шча пад найменшай пагрозай (Least Concern, 3280 в?да?).

Л?таратура

Асно?ная л?таратура

• Петрыка? А. Насякомыя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кул?б?н — Мала?та / Рэдкал.: Г. П. Пашко? ? ?нш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).
• Бей-Биенко Г. Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузов. — 3-е изд., доп. — М.: Высшая школа, 1980. — 416 с.
• Жизнь животных. Членистоногие: трилобиты, хелицеровые, трахейнодышащие. Онихофоры / Под ред. Гилярова М. С., Правдина Ф. Н.. — Изд. 2-е, перераб. — М.: Просвещение, 1984. — Т. 3. — 463 с.
• Захваткин Ю. А. Курс общей энтомологии. — М.: Колос, 2001. — 376 с. — ISBN 5-10-003598-6.
• Историческое развитие класса насекомых / Под ред. Б. Б. Родендорфа и А. П. Расницына. — Труды Палеонтологического института АН СССР. — М.: Наука, 1980. — Т. 175. — 256 с. — 2 000 экз.
• Росс Г., Росс Ч., Росс. Д. Энтомология. — М.: Мир, 1985. — 572 с.
• Тыщенко В. П. Физиология насекомых: Учеб. пособие для студентов ун-тов, обучающихся по спец. ?Биология?. — М.: Высшая школа, 1986. — 303 с.

Дадатковая л?таратура

• Брайен М. В. Общественные насекомые: Экология и поведение = Social Insects: Ecology and Behavioural Biology / Под ред. Г. М. Длусского. — М.: Мир, 1986. — 400 с. — 5 800 экз.
• Варли Дж. К., Градуэлл Дж. Р., Хассел М. П. Экология популяций насекомых. — М., 1978.
• Воронцов А. И. Лесная энтомология. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Высшая школа, 1982. — 384 с.
• Шванвич Б. Н. Курс общей энтомологии: Введение в изучение строения и функций тела насекомых. — М.—Л.: Советская наука, 1949. — 900 с. — 10 000 экз.
• Щеголев В. Н. Сельскохозяйственная энтомология. — М., 1980. — 450 с.
• Яхонтов В. В. Экология насекомых. — М.: Высшая школа, 1969. — 488 с.

Пазнавальная л?таратура

• Гетгелюк Паскаль, Альбуи Винсент. Насекомые. — М.: Мир книги, 2008. — ISBN 978-5-486-02567-9.
• Насекомые. — Минск: Белфакс, 1995. — 80 с. — (Мир животных). — ISBN 985-407-011-5.
• Станек В. Я. Иллюстрированная энциклопедия насекомых. — Прага: Артия, 1977. — 560 с.
• Акимушкин И. И. Мир животных. Мир животных: Насекомые. Пауки. Домашние животные. — М.: Мысль, 1993. — Т. 3. — ISBN 5-244-00444-1.

Спасылк?

• Insecta (англ.). Энцыклапедыя жыцця. Праверана 25 жн??ня 2013.
• Insects (англ.). BBC Nature. Праверана 25 жн??ня 2013.
• ?нфармацыйная с?стэма Zinsecta (руск.). Заалаг?чны ?нстытут РАН. Праверана 27 жн??ня 2013.
• MacroID.RU Каталог-вызначальн?к аб'екта? макраздымк?: Насякомыя (руск.). Праверана 16 верасня 2013.